زێدۆ باعەدری – چاودێری سیاسی
شۆڕشی ئەیلول کە بە “شۆڕشی ١١ی ئەیلول” ناسراوە، لە ١١ی ئەیلولی ١٩٦١ بە سەرکردایەتی مستەفا بارزانی نەمر دەستی پێکرد. دەرئەنجامی دانوستانە شکستخواردووەکانی نێوان کورد و حکومەتی عێراق بوو. ئەم شۆڕشە وەڵامێک بوو بۆ زوڵمی سیاسی و سەربازی کورد لە عێراقدا.
گرنگی شۆڕش: ١.
شۆڕشی ئەیلول بە وەرچەرخانێک لە مێژووی بزووتنەوەی کورد و کوردستانی دادەنرێت، بەو پێیەی بەشداریی لە بەهێزکردنی ناسنامەی کورد و داوا لە جیهان دەکات دان بە مافە ڕەواکانی کورددا بنێت. هەروەها ئەم شۆڕشە بووە مایەی ئیلهام بۆ بزاڤە کوردییەکانی دواتر و بە بەشێکی بنچینەیی مێژووی خەبات بۆ مافەکانی خەڵکی کوردستان لە عێراق دادەنرێت.
یەکێک لە دەستکەوتە گەورەکانی شۆڕشی ئەیلول ڕێککەوتنی 11ی ئازاری 1970 و دانپێدانانی فەرمی بە مافەکانی کورد لەلایەن حکومەتی عێراق و پێدانی ئۆتۆنۆمی بە کوردستان بوو.
سەرکردایەتی مێژوویی شۆڕش لە لایەن مستەفا بارزانی نەمرەوە بە بڕگەیەکی گرینگ دادەنرێت لە مێژووی کورددا، بەو پێیەی بەشداربووە لە بەهێزکردنی ناسنامەی کورد و چاندنی تۆو بۆ بزووتنەوەی هاوچەرخی کورد.
شۆڕشەکە بە سەرۆکایەتی بارزانی نەمر، لە کاردانەوەی سیاسەتە خۆسەپێنەکانی عەبدولکەریم قاسم، سەرۆک کۆماری ئەوکاتی عێراق و لادانەکەی لە ڕێبازی دیموکراسی جەماوەری شۆڕشی ١٤ی تەمموزی ١٩٥٨ کە ڕژێمی پاشایەتی ڕووخاند و کۆمارێکی ڕاگەیاند، سەریهەڵدا.
پاشان لە ١١ی ئەیلولی ١٩٦١ هەڵمەتێکی سەربازیی بەرفراوان دەستی پێکرد و شار و گوندەکانی کوردستانی کردە ئامانج لە ئاراستەی جۆراوجۆرەوە بەتایبەت گوندەکانی دەڤەری بارزان قەڵای شۆڕش و شۆڕشگێڕان.
بەم شێوەیە شۆڕشی ئەیلوول دەستی پێکرد، کە خەباتی خەڵکی کوردستان لە هەموو مەزهەب و ئایین و نەتەوەکانەوە و لە چین و توێژە جیاجیاکانی کۆمەڵگاوە بەڕێوەچوو و پێشمەرگەش پاڵپشتی دەکرا. بۆ ماوەی ١٤ ساڵ بەردەوام بوو تا گەورەترین پیلانی خیانەتکاری نێودەوڵەتی لە دژی شۆڕش لە جەزائیر داڕێژرا کە بە ڕێککەوتنی بەناوبانگی جەزائیر لە ساڵی ١٩٧٥ ناسراوە.
لە ڕێککەوتنەکەدا ئاماژە بەوە کراوە کە عێراق بەشێک لە شەتولعەرەب بداتە شای ئێران لە بەرامبەر بڕینی پشتیوانی و هاوکارییەکانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کورد لە کوردستان.
شۆڕشی ئەیلول بە سەرکردایەتی بارزانی نەمر، ڕووبەڕووی کاتە سەختەکان و تەحەدای گەورە بووەوە، بەڵام بەسەر هەموویاندا زاڵ بوو و بە بەربەستی بێشوماردا تێپەڕی بەرەو گەیشتن بە ئامانج و داواکارییە ڕەواکانی کورد.
شۆڕشی ئەیلول وەرچەرخانێکی سەرەکی لە مێژووی مۆدێرنی کورددا نیشان دەدات. هەرچەندە بۆ ماوەیەک لە ڕووی سەربازییەوە کۆتایی هات، بەڵام دەستکەوتی مێژوویی قووڵ و کاریگەر بەدەست هێنا، کە دیارترینیان لەم خاڵانەی خوارەوەدا کورت بکرێتەوە:
دانپێدانانی فەرمی بە سەربەخۆیی:
گرنگترین دەستکەوت: واژۆکردنی ڕێککەوتننامەی ١١ی ئازاری ١٩٧٠ لە نێوان حکومەتی بەعس (ئەحمەد حەسەن ئەلبەکر) و سەرکردایەتی شۆڕش. ئەم ڕێککەوتنە یەکەم بەڵگەنامەی فەرمی بوو کە دان بە مافی خۆبەڕێوەبەریی گەلی کورد لە چوارچێوەی عێراقدا لە لایەن حکومەتی ناوەندی عێراقەوە دەنێت.
ناوەڕۆکی ڕێککەوتنەکە
بڕگە بنەڕەتییەکانی وەک:
داننان بە ناسیۆنالیزمی کورد.
دامەزراندنی هەرێمێکی ئۆتۆنۆمی کوردی کە ناوچە کوردستانییەکان بگرێتەوە (بە سنوورەکانی دواتر لە ڕێگەی سەرژمێرییەوە دیاری دەکرێت).
بەشداری کاریگەرانەی کورد لە حکومەتی ناوەندی (جێگری سەرۆک، وەزیرەکان).
کردنی زمانی کوردی بە زمانی فەرمی شانبەشانی زمانی عەرەبی لە ناوچە ئۆتۆنۆمەکاندا.
یەکخستنی هێزی پێشمەرگە بە هێزە ئەمنییەکانی عێراق (لە چوارچێوەی حوکمڕانی خۆسەر).
گرنگی:
ئەم ڕێککەوتنە نوێنەرایەتی سەرکەوتنێکی سیاسی و ئەخلاقی گەورەی دەکرد، یەکەم دانپێدانانی دەستووری (عەمەلی) بوو بە مافە نەتەوەییەکانی کورد لە عێراق، و بناغەی یاسایی و سیاسی بۆ دەستکەوتەکانی دواتر دانا.
دامەزراندنی ژێرخانی خۆبەڕێوەبەری کاریگەر: ١.
لە ساڵانی شۆڕشدا، پێکهاتەی ئیداری و خزمەتگوزاری نیمچە سەربەخۆ لە ناوچە ڕزگارکراوەکان لە ژێر کۆنترۆڵی حکومەتی ناوەندیدا دامەزرا. ئەم پێکهاتانە وەک ناوکی خۆبەڕێوەبەری پراکتیکی خزمەتیان دەکرد:
ئیدارەی خۆجێی: پێکهێنانی ئەنجومەن و بەڕێوەبەرایەتی و دامەزراوەی کارگێڕی بۆ بەڕێوەبردنی کاروباری شار و گوندەکان.
سیستەمی پەروەردە: کردنەوەی قوتابخانەی زمانی کوردی (دەستکەوتێکی کولتووری زەبەلاح دوای دەیان ساڵ لە چەوساندنەوە) و ڕاهێنانی مامۆستایان.
سیستەمی تەندروستی: دامەزراندنی کلینیک و نەخۆشخانەی مەیدانی و دەرمانخانە بۆ دابینکردنی چاودێری تەندروستی بۆ دانیشتووان.
سیستەمی دادوەری: دامەزراندنی دادگا بۆ جێبەجێکردنی داب و نەریت و یاسا ناوخۆییەکان.
میدیای کوردی: پەرەسەندنی دەزگاکانی ڕاگەیاندن (ڕۆژنامە، ڕادیۆ) بۆ بڵاوکردنەوەی بیرۆکەی شۆڕشگێڕانە و کولتووری کوردی.
پاراستن و پێشخستنی شوناس و ڕۆشنبیری کوردی:
زمانی کوردی: بوو بە زمانی فەرمی ئیدارە و پەروەردە لە ناوچە ئازادکراوەکان، و بە شێوەیەکی بەرفراوان فێرکرا، پێگەی خۆی بەهێزتر کرد و لە نێو نەوەکاندا بڵاوی کردەوە.
پەروەردە: بۆ یەکەمجار دەرفەتی خوێندن بە زمانی دایکی بە شێوەیەکی بەرفراوان بەردەست بوو، ئەمەش بەشدار بوو لە بنبڕکردنی نەخوێندەواری و پەرەپێدانی هۆشیاری نەتەوەیی و کولتووری.
هونەر و ئەدەب: گۆرانی و شیعر و ئەدەبی شۆڕشگێڕانەی کوردی گەشەیان کرد، گوزارشت لە خواست و هیوای گەل بۆ ئازادی دەکرد. هونەرمەندان و نووسەران هاندرابوون.
ڕەمزی نەتەوەیی: ئاڵای کورد و سروودی نەتەوەیی وەک ڕەمزی شوناس و خەبات پتەوتر کرا.
بنیاتنانەوە و بەهێزکردنی هێزی سەربازی (پێشمەرگە):
هێزی پێشمەرگە لە کوتلە چەکدارەکانەوە گۆڕا بۆ سوپایەکی جەماوەری ڕێکخراو و شیاو، شەرعیەتێکی بەرفراوان لە نێو خەڵکی کوردستاندا بەهرەمەند بوو.
پێشمەرگە لە شەڕی حزبایەتیدا ئەزمونێکی بەرچاوی شەڕی بە دەست هێنا لە دژی سوپایەکی ئاسایی کە بە جۆرەها چەک پاڵپشتی دەکرا.
پێشمەرگە بوو بە هێمای خۆڕاگری و قوربانیدان و شکۆمەندی کورد و لە دەیەکانی دواتردا، بە هێزی پێشمەرگە لە هەرێمی کوردستانیشەوە بوو بە هەوێنی دەسەڵاتی سەربازی کورد.
بەرزکردنەوەی هۆشیاری نەتەوەیی و سیاسی کورد:
شۆڕش زۆربەی چین و توێژەکانی دانیشتوانی کوردی لە پشت ئامانجی گەیشتن بە مافە نەتەوەییەکانەوە یەکخست.
هۆشیاری سیاسی و نەتەوەیی لە نێو کورددا بڵاوکردەوە و باوەڕی بە ئەگەری گەیشتن بە خواستەکانی کورد لە ڕێگەی خەباتەوە قووڵتر کردەوە.
بەشداری کرد لە پێکهێنانی چینێکی سیاسیی شیاو و کادری سەرکردایەتی کورد کە ناوکی بزووتنەوەی سیاسیی دواتری کوردی پێکهێنا.
ڕاکێشانی سەرنجی نێودەوڵەتی بۆ پرسی کورد:
شۆڕشی ئەیلول لە سایەی بەردەوامی و کاریگەریی خۆیدا سەرکەوتوو بوو لە هێنانی پرسی کورد لە عێراق لە چوارچێوەی ناوخۆییەوە بۆ گۆڕەپانی نێودەوڵەتی.
پرسی کورد بوو بە تەوەرێکی گفتوگۆی نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕۆژنامە نێودەوڵەتییەکان و بازنەی سیاسی ڕۆژئاوا (بەتایبەت لە سەردەمی پشتیوانی ئێران و ئەمریکا بۆ کورد لە ناوەڕاستی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا).ئەم سەرنجە نێودەوڵەتییە، سەرەڕای هەڵاوسانەکانی، پرسی کوردی خستە سەر نەخشەی سیاسی نێودەوڵەتی بە شێوەیەکی بێ وێنە.