بێوارحسێن زێباری، هه‌ولێر:
هه‌ر جار و باژێره‌كێ ل كوردستانێ دێ ده‌ینه ناسین و دگه‌ل هه‌بوونا هه‌می ته‌خ و چینانڤه وه‌كو(ناڤ و مێژوو و جوگرافی …..) ئه‌ڤه ژی بۆ هندێیه كو دا زێده‌تر بۆ خه‌لكی بهێته ناسین و گرنگییا وی باژێری بزانیت ژ ڕویێ(ئابووری،دیرۆك وگه‌شتیاری و كولتوور ……)، ئه‌ڤ جاره ژی دێ خاندنه‌كێ بۆ ئاكرێ كه‌ین و بزانین كال ئاكرێ چ هه‌یه و چ هاتییه كرنێ.
ئاكرێ، باژێره‌كێ باشوورێ كوردستانێ یه و ب سه‌ر پارێزگه‌ها دهۆكێ 95 كم دووره ژ باژێرێ مووسڵ و دكه‌ڤیته 120 كم باشوورێ ڕۆژهه‌ڵاتێ پارێزگه‌ها دهۆكێ یه.ناڤبه‌را سێ چیایاندایه، خانیێن وێ ل سه‌ر ئێكـ هاتینه دانان وه‌كی وێنی چیایان بڵند بووینه. ئه‌ڤه ژی دیمه‌نه‌كێ جوان و سه‌نجڕاكێش دایه باژێرێ ناڤبری و بوویه جهه‌كێ گه‌شتیاری و نوكه زێده‌تر خه‌لكێ وێ بخۆ ئه‌و گه‌ره‌كێن ل سه‌ری كو دبێژنێ باژێرێ كه‌ڤن دهێته ناسین كو ڕه‌نگه و ڕه‌نگ كریه، ئه‌ڤ باژێره ژی ل سالا(1877)ز بوویه قه‌زا. دهێته زانین ژی ئه‌ڤ باژێره ب سه‌ر پارێزگه‌ها مووسڵ بوویه تاكو ڕاپه‌ڕینا ئازارا ساڵا(1991).پاش دیڤ كو ڕاپه‌ڕینێ كه‌ڤتیه ب سه‌ر پاڕیزگه‌ها دهۆكێ و هه‌رێمێ كوردستانێ.
نوكه باژێرێ ئاكرێ پێكدهێت ژ سێ ناحیان(دینارته – بجیل – گرده‌سێن) و ئه‌ڤ سێ ناحیا ژی ژبلی سه‌نته‌رێ باژێرێ ئاكرێ كو چه‌نده‌ها عه‌شیره‌ت دناڤا ڤێ قه‌زایێ دا دژین ژ وانا ژی كو عه‌شیره‌تا(زێباری، هه‌ركی، گۆڕان و ئاكره‌یی،سورچی و مزوری …..)هنده‌كێن دیتر ژی هه‌ینه به‌لێ ئه‌ڤه یێن سه‌ره‌كینه.ل ده‌ستپێكا سالێن دروستبوونا ئاكرێ تا نوكه خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ هه‌موو پێكڤه دژین و ژیان تێدا به‌رده‌وامه و نوكه زۆر باشتر لێهاتی ڕه‌وشا ده‌ڤه‌رێ و ل به‌ری ڕاپه‌ڕینێ زۆر باشتره و دبیت هند كێماسی مابن ژی به‌لێ ڕۆژ ب ڕۆژ پێشكه‌فتن بخۆڤه دبینیت و به‌ره‌ڤ ئاقارێ ئاڤه‌دانیێ دچیت.
ئاكنجیێن وی ژی گرنگی دده‌نه به‌رهه‌مێن چاندنێ، و چاندن ل ده‌ڤه‌رێ گشتی یا ناڤ و ده‌نگه ب هه‌رسێ ناحیێن خۆڤه كو ئه‌و ژی (دینارته،گرده‌سێن و بجیل)،ژبلی بیستانان كو(تری،ه‌یتوون، هه‌نار، هه‌ژیر و گوێز، سماق و باهیڤ…..) و ئه‌ڤه چه‌ندین جۆرێن دیتر ناڤ ده‌نگن ل ده‌ڤه‌رێ ل گۆڕه‌ی وه‌رزی جووتیارێن وێ كاردكه‌ن و نوكه ژی دگه‌ل به‌رهه‌مێن ئاڤێ ژی وه‌كو (برنج و گونجی و دیسان مه‌ڕومالاته‌كێ زۆر ل ده‌ڤه‌رێ هه‌یه و دگه‌ل هه‌بوونا به‌رهه‌مێن دیتر ژی یا زه‌نگینه ده‌ڤه‌ر ب ده‌رامه‌تێن چاندنێ یێن جۆرا و جۆر …..
ناڤێ ئاكرێ ..
ئه‌ڤه ناڤێ دورسته، چونكه كورد هه‌موو خه‌لكێ كوردستانێ هاتیه ناسین، ناڤێ ئاكرێ ژ ئاگری هاتییه ژ پێش زاینی زه‌رده‌شتی ژ وێ هندێ هاتییه‌دانان و ئاگر تێدا هه‌ڵگرییه.
كچك ئه‌سته‌نبۆل: مێژووناسێ میسل(یاسین خیرالله العمری) دبێژیت ئاكرێ د ده‌مه‌كێ دهێته ناسین ب (كچك ئسته‌نبول یان ئسته‌نبوللا بچووك).
عقره: ژ ژێده‌رێن عه‌ره‌بی هاتیه و ناڤێ باژێری كریه(عقره) وه‌ك(الحموی)ژ كتێبا(معجم البلدان) هاتیه .
جۆگرافیا:
ئاكرێ دكه‌ڤیته سه‌ر هێلا درێژ(448/1)ڕۆژئاڤایی، هێلا پان(1/4-37)باكووری، ڕووبه‌رێ ئاكرێ دبیته(1796) كم2 و سه‌ر ئاستێ ده‌ریا(270) مه‌تر بلندی).
باژێرێ ئاكرێ هه‌ڤسنووره دگه‌ل:
- ل باکووریڤه گوندێ کۆرتکە و ده‌ڤه‌را نه‌هلێ .
- ل باشووریڤه گوندێ ئۆمەر خوشا.
- ل ڕۆژھەڵاتیڤه گوندێ باشقال ئاغا.
- ل ڕۆژئاڤاییڤه گوندێ سوسنا.
مێژوو:
باژێرێ ئاكرێ ل سه‌ده‌ێ هه‌فتێ پێش زاینی دروستكریه، ئێكة ژ كه‌ڤنترین باژێرێ به‌رده‌وام ل جیهانێ. ماده‌كان: ل ساڵێن 612 تا 550 پێش زاینی حوكمڕانی كریه ل باژێری ل سه‌رده‌مێ زێڕیندا. شازادێ زه‌رده‌شتی(زه‌ند) شازادێ وی باژێری بوو.
ل سالا 115ێ باژێر كه‌ڤته ژێر كۆنترۆلا ڕۆمانیان ب فه‌رمانده‌یا ئیمپراتۆر تراجان و ئه‌ویش په‌یكه‌رێ وی هاتیه دانان ناڤ بازاڕی به‌لی دیڤرا هاته لادان . باژێر ل سه‌دێ 10 زه‌ڤی و زاڕێن هۆزا حومه‌یدیه كورد بوو و (یاقوت حه‌مه‌وی) ئاماژه دایه هندێ كو (عقره الحومیدیه) هاتییه ناسین. ل سالا 1133، باژێر ژلایێ عیماده‌دین زه‌نگی ژ ده‌وله‌تا زه‌نگی داگیر كر بوو، هه‌وره‌ها(شه‌هاب ئه‌لعومه‌ری) سه‌دێ 14 ئاماژه ب هه‌بوونا هۆزا داسنی ئێزدی كرد بوو. هاتنا میرنشینا به‌دلیس ل 1500 و 1700 ڕێیا میرنشینا بادینان دا ئاكرێ و ده‌ورووبه‌ر گرت، به‌لێ میرنشینا بادینان ل سالا 1833دا باژێر ب پاشای كۆڕه‌یێ میرنشینی سۆران ده‌ستدا. پێش ده‌ستدانا باژێری، سه‌رده‌مێ میرنشینا بادینان باژێر پێشكه‌فت و بیناسازیی كولتووری و ئابووری بخۆڤه‌دینی، دیوارێن باژێری ب به‌رێن گه‌چ هاته دروستكرن، به‌لێ ماوێ سه‌دێ 18 دا باژێر بوو قوربانی هه‌ڵمه‌ت و سه‌ربازیی جودا ل میرنشینا سۆران كو داوی جار ل سالا 1833 باژیر گرت بوو، باژێر ژ ئه‌گره‌ێ هه‌بوونا جهێ ستراتیجی ل سالا 1842 ژلایێ عوسمانیه‌كان هاته گرتن و ل سالا 1918 لژێر ده‌ستهه‌ڵاتا عوسمانیان دابوو، ل ڤی ماوێ دا وه‌ك پشكه‌ك ژ ویلایه‌تا مووسڵ هاته ڕێڤه‌برن و مه‌یسحی و جویهی و موسڵمان تێدا ئاكنجیبوون.
ل سالا 1924دا، 90،4%ی ئاكنجیێن وێ كورد بوون، د ده‌مه‌كێدا ئه‌و هژماره ل ساڵا 1931 بۆ 64،7%كێمبوون، ل سالا 1947دا 90%ی ئاكنجیێن وی كورد بوون.
*سه‌رنڤیسه‌رێ ده‌زگه‌هێ میدیایی زێ بادینان..
—- ژێده‌ر.. هاتییه وه‌رگرتن .. ل چه‌ند ژێده‌ران و من ژی زانیاری هه‌بووین سه‌ر و ل ئه‌نترنێت.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.