ڕاپۆرت
بابەت:(دیاردا ھەڤواتایی دناڤبەرا عەشیرەتا ھەرکی و زێباری و گورانان)دا
بەرھەڤکرن:عەمار مقداد علی
ب ھاریکارییا خوشک و برایێت ڕێزدار:
ـ جیھاد نعمت ھەرکی
ـ سندس خالد گوران
ـ ارکان محمد ڕشید زێباری
سالا زاینی٢٠٢٤ سالا کوردی٢٧٢٣ سالا کۆچی١٤٤٤
دڤێ راپوڕتێ دا مە بحسا پشکەک ژ جودھیێ دناڤبەرا سێ عەشیرەتێن کوردیدا کرییە ژلایێ ئاخفتنێ ڤە، کو ئەوژی عەشیرەتا زێباری و عەشیرەتا ھەرکی و عەشیرەتا گورانایە ، عەشیرەتا زێباری و عەشیرەتا ھەرکی و عەشیرەتا گورانا سێ عەشیرەتێن بناڤ و دەنگێن کوردن ، ئەف سێ عەشیرەتە ، دگەلەک ناوچە و دەڤەرێن کوردستانێ دبەر بەلاڤ و خوجھن، یاخویایە کو جھێ نیشتەجێبونا ڤان ھەرسێ عەشیرەتان یا ژێک جودایە ، ھەرئێک و ژ ناوچەیەکێ دا ژیاینە ، لەورا جەند جوداھیەک ژ زاراڤێ وانژی دا دەردکەفیت.دڤێ ڕاپورتێدا مە زوما ئێخستیە سەر وان پەیڤین ھاوبێژ ، دناڤبەرا ھەرسێ عەشیرەتێن ناڤبری .
ئەڤ ڤەکولینا مە دابەشی سەر دوو پارتان دبیت، پاڕتا ئێکێ تیوریە و بەحسا چەمکێ ھەڤواتای ۆ پێناسەیا ھەڤواتایێ و جورێن ھەڤواتای دکەت و پاڕتا دووێ پڕاکتیکیە و بەحسا جیاوازیا ھەڤواتای دناڤبەرا عەشیرەتا ھەرکی و عەشیرەتا زێباری و عەشیرەتا گورانان دکەت.
یا فەرە بیژین کۆ ھەر عەشیرەتەک پیێکدھیێت ژ چەند قوبیلەکان، بیێگۆمان جوداھی یاھەی دناڤبەرا ئاخڤتنیێن ڤان قەبیلاندا، لیێ مە ب شیێوەیەکیێ گشتی بەحسا جوداھییێن دناڤبەرا عەشیرەتیێن ناڤبری یا کری.
ھڤیدارین ببیتە جھیێ مفا وەرگرتنیێ بۆ ھەمی خوینەریێن ھیێژا.
ـ ناڤ و نیشانێ ڕاپورتێ.
ئەڤ ڕاپورتە ل ژێر ناڤ و نیشانێ ( دیاردا ھەڤواتای دناڤبەرا عەشیرەتا ھەرکی و عەشیرەتا زێباری و عەشیرەتا گوراناندا ) ھاتیە ئەنجامدان.
ـ سنورێ ڕاپورتێ.
ئەڤ ڕاپۆرتە یا سنوردار کریە بناڤ و نیشانێ خوڤە ( دیاردا ھەڤواتای دناڤبەرا عەشیرەتا ھەرکی و عەشیرەتا زێباری و عەشیرەتا گوراناندا) سنورێ وێ ژ عەشیرەتا ھەرکی و زێباری و گوراناندا دا دەرباز نابیت.
ـ ڕێبازا ڕاپۆرتێ.
دڤێ ڕاپورتێدا ( ڕێبازا وەسفی شیکاری ) بکار ھاتیە ژبەر کو پارتا ئێکێ یا ڕاپۆرتێ ، چەمک و پێناسەیێن ھەڤواتای ھاتینە وەسفکرن و پاڕتا دووێ ھەڤواتای دنافبەرا پەیڤێن عەشیرەتا زێباری و عەشیرەتا ھەرکیاندا ھاتیە شیکار کرن کەواتە ڕاپورتامە ژ دوو بەشان پێکدێت ( تیوری و پڕاکتیکی ) لەورا مە ڕێبازا وەسفی شیکاری بکار ئینایە.
ـ گرنگی و ئامانجا ڕابورتێ
دیارکرنا دەولەمەندیا پەیڤان دزمانێ کوردیدا بگشتی و لدەڤ عەشیرەتا ھەرکی و زێباری و گورانان بتایبەتی, ئاماجا ڕاپۆرتێ ئاشنابون و زانینا پەیڤێن ، عەشیرەتا ھەرکی و عەشیرەتا زێباری و عەشیرەتا گوراناییە.
ـ پەیکەرێ ڕاپورتێ
ئەڤ ڕابۆرتە ژبلی پێشەکی و لیستا ژێدەران ژ دوو پاڕتان پێکھاتیە پارتا ئێکێ بەحسا ( چەمک و پێناسەیێ ھەڤواتای ــ فەدینا دیاردا ھەڤواتای د وەرگێرانێ دا. ــ جورێن ھەڤواتای) و پاڕتا دووێ بەحسا (جیاوازیا دیاردا ھەڤواتایا پەیڤان دنافبەرا عەشیرەتا ھەرکی و عەشیرەتا زێبای و عەشیرەتا گورانانە.ـ بەشەک ژ کەل و پەلێن نافمالێ ـ بەشەک ژ خوارنان. ـ بەشەک ژ کەل و پەلێن شولکرنێ ـ ھندەک ئاخڤتنێن روژانە ـ بەشەک ژ ئاژەلان ـ بەشەک ژ کەسایەتیێن خێزانێ ـ لیستا ژێدەران ـ وەرگرتنا زانیاریێن پارتا دوویێ.
چەمک و پێناسەیێن ھەڤواتایێ:
گەلەک بوجونێن جیاواز ھەنە دەربارەی چەمک و پێناسەیێن ھەڤواتای، دڤێرێدا مە بەشەک ژوان چەمک پێناسەیان ، ئێخستیە بەرچاڤ.
کروز دبێژیت : ( ھاوواتا بریتیە لە پەیوەندی نێوان وشەکان بە مەرجێک ئەم وشانە سیمام و واتاکانیان لەبنەرەتەوە ھاوواتابن، بەلام ھندێک جار سیما لاوەکیەکان لەگەل یەکتردا جیاواز دەبن ).
دشێین بێژین دڤێ پێناسەیێدا ( کروز ) بومە رونندکەت، کو ھەڤواتا بریتیە ژ ژێکچونا ھەڤواتایا ھەمی واتایێن پەیڤان، ئەڤ دیاردەیەش د زوربەیا زماناندا ناھێتە دیتن.
ژلایەکێ دیڤە (Leech ) وەسا بو دجیت کو ( ھەڤواتا و فرەواتا بریتیە ژ پەیوەندیا ناڤبەرا فورم و واتایدا د ھەڤواتایدا زێدەتر ژ فورمەکی پێکڤە یەک واتایێ ھەی ،وەکی ( ژن ، زەن ، پیرەک، ئافرەت ) .
لێ فرەواتا فورمەکە جەند واتایا ددەت .وی ( شیر ، بواتایا شیرێ شەری و شیرێ جێلێ دھێت ).
ھەروەسا چەمکێ ھەڤواتا ژلایێ زوربەیا تیورزانێن واتایان ب واتایا ھزری ( ھوشەکی) دادنن, واتا ھەردوو پەیڤەکە ژلایێ ھزری ڤە ھەڤواتابن بو رونکرناڤێ ( لاینز ) جەختێ لسەر ھندێ دکەت دبێژیت:
١ ـ ( واتای ھوشەکی واتایێکی بنەرەتێە ، بەلام واتای لاوەکی( دەربراو)ٚ بەھوی ھوکاری دەرونیەوە کاردەکاتە سەر گوێگر، ئینجا بریار لەبارەی ئەو وشانە دەدات کە بو یەکتری دەبنە ھاوواتا.
٢ـ دەبێت گونجاندنێکی تەواو لە نێوان واتای وشەکاندا ھەبێت و ئەم واتایەش لەگشت دەورو و بەرێک دا بەکار بھێندرێت و لەواتای ھوشەکی و لاوەکیدا ھاواتابن.
ڤەدیتنا دیاردا ھەڤواتای د وەرگێرانێدا:
١ـ وەرگێر دزمانێ کوردی دا دڤێت ئاگەداری ئاستێ مورفلوجی بیت، بتایبەت لسەر ئەوان (سەر ، بۆر ، ژێر ) ان ، ئەوێن دکەفنە سەر پەیڤان ، جونکی ھەر ئێک ژڤانا دبیتە ئەگەرێ گورینا واتای ، نمونە:
ٲ/پەیڤا ( الچعف )پەیڤەکە ( سەرـ فتحە )یا لسەر واتایا پەیڤێ تنێ (بو بێھێزی لاوازیا جەستەیێ مروڤی بکار دێت.
ــ مرۆڤەکێ بێھێز.
ــ مرۆڤەکێ لاواز.
ــ مرۆڤەکێ بێ تاقەت.
ب/ پەیڤا ( الچعف )پەیڤەکە ( سەرـ فتحە )یا لسەر واتاییێ بو بێھێزی لاوازیا جەستەیێ مروڤی بکار دێت.
ــ مرۆڤەکێ بێھێز.
ــ مرۆڤەکێ لاواز.
ــ مرۆڤەکێ بێ ھێزە.
ج/دزمانێ عەرەبیدا گەلەک پەیڤ ھەنە ھەڤواتانە، بەلێ ل دەمێ وەرگێرانێدا دبنە رەگەز دوزی و پەیڤان ھەڤواتای دیار دکەن.
بونمونە دزمانێ عەرەبیدا پەیڤا ( التقدیم ) و ( العتیق ) ھەنە ب واتایا ( کەفن ) دھێن، بەلێ د رستەیەکا وەکی (انا السماء عتیقە ) نەشێت ببێژیت ( ئەسمانێ کەفنە ) جونکی ھیچ ڕەگەزەکێ کەڤن ژ ئەسمانی ناھێتە دیتن، بەلێ بو وەرگێرانێ ھەردووک پەیڤەکە دزمانێ کوردی دا ، ئەڤ پەیڤێن ھەڤواتا ھەنە ( کۆن ، دێرین ، پەڕپوت ، کەڤن ، قەدیم ، بەتەمەن ). بونمونە ھەڤلێرا کەڤن ، دێرین بکاردھێت.
د/دزمانێ عەرەبی دا گەلەک پەیڤ ھەنە د دەربڕینێدا دژواتایێن وانا دجیاوازن، بونمونە پەیڤا ( الھجو) دگەل پەیڤا ( الژم) و پەیڤا ( الحمد ) بکارھاتیە ، لێ دکوردیدا زاراڤێ ( داشورین ، بەدگۆیی ، خراپە گوتن) دێت بەروڤاژیاوێژی بریتیەژ ( ستایش ، پێھەلدان ، مەتحکرن ، بە شان و بالھەلگوتن ).
جورێن ھەڤواتای:
گالب حوسێن دبێژیت: ھەڤواتا ئێکە ژ دیاردەیێن واتای وەکی دیاردەیەک ل زمانیدا ( بارەکێ چەسپاندی ) نینە بەلکی مەسەلەیەکا رێژەیە لدیڤ دەم و جھی گورانکاری بسەردا تێن.ھەر ژبەر ھندێ دابەشی سەر جەند جورەکان دبیت .
١ـ ھەڤواتایا تەواو : ب وان پەیڤان دھێتە گوتن ( کو دێشێین د تێکستەکیدا یان رستەیەکێ دا ل شوینا ئێک و دوو بھێنەدانان ، بمەرجەکی ھێچ گوھرینەک ژ واتایا ھوشەکی ( ھزری) و لاوەکیدا رونەدەن.)
د زورینەیا زمانەڤان دوێ باوریێدان ھەڤواتایا تەمام ل زمانان دا نینە، جونکی واتایا لاوەکی ھەمی دەمان شکەسەکی بو کەسەکێ دی گورانکاری بسەردا دھێن ، ئەڤ پەیوەندیە ھەشبیت بو ماوەیەکێ کێم دێ بەردەوامبیت، بو نمونە دەمێ وەرگێرانا ھندەک پەیڤێن دیاردا ھەڤواتای تێدا دیاردبیت، جێتبیت ئەو پەیڤ ل دەور و بەریدا گورانکاری بسەردا بێت، ب واتایا فەرھنگیاوێ بکار نەھێت.
پەیڤا ( ولج ــ یلج ) دگەل پەیڤا ( دخل ــ یدخل ) ب ھەڤواتایا یەک دھێنە دانان . ئەرێ وەڕگێر دزمانێ کوردی دا واتایا ئەڤێ جورێ ھەڤواتای چاوا ببینتەڤە..؟ جونکی پەیڤا ( ولج ) د زمانێ عەرەبیدا ب واتایا( جونە ژور ببێ رەزامەندیا خاوەن مالێ دھێت ) بێگومان ئەڤجەندە د دەربرینێدا وەدکەت ھەڤواتایا تەواو دەربکەفیت دگەل پەیڤا ( دخل ) واتا چونە ژور، د رستەکا وەکی ( دخل السجن ) وتا چونەناڤ زیندانێ یان زیندانی کرن، واتا جونە ناف زیندانێ دگەھینیت.
ھەروەسا دزماێ کوردیژی دا بونا شێوازێن زور ھوکارەکێ گرنگە بو درست بونا ھەڤواتای ، نمونە:
ــ خەیار= ئاروو
ــ فەرمو= کەرەمکە
ــ ئامۆزا= پسمام یان دوتمام .
٢ـ ھەڤواتایا نەتەمام: دەمێ دوو پەیڤ گەلەک نزیکی ئێکبن، بپلەیەکێ نەشێن ژێک جودابکەن، ژ بەر ھندێ وەکی ھەڤواتای سەحدکەینێ و سەرەدەریێ دگەل دا دکەین بێ ک ئاگەداری وێ جیاوازیا وانابین. نمونە :
ــ ئێش= ئازار
ــ زەوی = خاک
ــ چاک= باش
٣ـ ھەڤواتایا نزیک : زوربەیا زمانڤانان چەختێ لسەر ڤی جورێ ھەڤواتای دکەن، ئەڤی جورێ ھەڤواتای ب ھەڤواتایا سروشتی دادنن، واتا دوو پەیڤ دبکارئینانێ دا واتایاوانا دلێک نزیک بیت دگەل ھەبونا تاکە سیمایەکێ لنافبەرا ھەردوکاندا.) بو فی جوریژی دھەردوو زمانان دا نمونە زورن وەکی:
ل زمانێ عەرەبیدا جیاوازی لناڤبەرا پەیڤا ( النجوی) دگەل پەیڤا ( السر ) دا کریە . ( النجوی ) واتا گوتنا نھێنی، ب نھێنی دنافبەڕا دوو کەساندا، ئەڤ پەیڤە بو ڤان کەسان بکاردھێت، کو ئاخفتنا وانا پلەکا بەرز بدرێتێ جیاواز ل ئاخفتنا کەسانێن ئاسای، وەکو ئاخفتنێن خودایێ مەزن دگەل پێغەمبەر ( موسی) سلاڤێن خوێ لسەربن، ب ( موناجات ) ھاتیە نافبرن واتا ( دوان دگەل خودێ ).
پەیڤا ( السر ) ب واتایا فەشارتنا تشتەکی دھێت ، فێجا ئەڤ فەشارتنە بو تشتەکێ بەرجەستەبیت یان رازی و نھێنیا دلێ کەسەکی بیت، وەکی دبێژن ( سری عند فلان ) واتا نھێنیامنا دەف کەسەکی ، کەواتە د وەرگێرانا ئەڤان دوو پەیڤاندا وەرگێری بو دەردکەفیت، کو سیمایێن نزیک بونا ( نھێنی ، ب نھێنی ) واتایێن وانا نزیک دکەتەڤە. یان بەرێرم ، گەورەم …
چیاوازیا ھەڤواتا پەیڤێن عەشیرەتا ھەرکی و عەشیرەتا زێباریان و عەشیرەتا گورانان.
١ـ بەشەک ژ کەل و پەلێن ناڤمالێ:
عەشیرەتا زێباریا عەشیرەتا ھەرکیا عەشیرەتا گورانا
جەریڤک گێسک گێسک
ڕاڤی تێرکێ ئاوێ تێڕ ئاو
بەکەرە دەزی خریلە
سەرپوشک سەرکێ مەنجەلێ, سەرکێ قازانێ قەباغ مەنجەل
جمبلوک فنجان فنجان
فانس فانوس فانوس
بالیفک بالگە بالیڤ
نالیک دوشەک دوشەک
مەحفیر مافیر کومبار
کاسک تەپلک تەبلە
ھاۆن جۆنی ھاون
گەڕافک پێمەروک, کرش مالوک بێلوکە
شەملک سجاج بەرمال
ھستی ھسک کەوگیر
مەرپیچ سوندێ ئاوێ سوندەی ئاو
بلور لەمپە لەمپە
چاپەست کتریێ جایێ قۆری
بەکەرە دەزی خریلە
بەرداغ گلاس, بەرداغ گلاس
شمک نعال نەعال
دەنە لینە دەنە
کەچک کەوچک ملاک
ستیکان استیکنان پیالە
١ـ ( جەریڤک، گێسک ، گێسک ) : بو پاقژکرنا ناڤ مالێ بکاردێت.
٢ـ ( ڕاڤی ، تێرکێ ئاوێ ، تێڕ ئاو) : د کەفن دا لسەر پشتا کوھدرێژی ( کەری) دادنا و ئاڤا کانیێ پێ دبرە ماڵ
٣ـ( بەکەرە ، دەزی ، خریلە) : ژبو دۆرمانێ بکار دھێت.
٤ـ ( سەرپوشک ، سەرکێ مەنجەلێ ، قەباغ مەنجەل ): ژبو خارن ھەلگرتنێ بکار دھێت.
٥ـ ( جمبلوک ، فنجان ، فنجان) : ژبو شلە ھەلگرتنێ بکاردێت ؛ جا ، قاوە ، شیر ، قەنداو ، ئاڤ ……..
٦ـ( فانس ، فانوس ، فانوس ) : دکەفن دا ژ بو روناھیێ بکار دئینا .
٧ـ ( بالیفک ، بالگە ، بالیڤ) : ژدەمێ پالفەدانێ ، نفستنێ لبن سەرێ خو دادنن.لدەڤ عەشیرەتا زێباریان دەنگێ ( ک ) لدوماھیکێ دەرکەفتیە و لدەڤ عەشیرەتا گورانان دەنگێ ( ک) دەرنەکەفتیە.
٨ـ ( نالک ، دوشەک ، دوشەک ) : ژدەمێ پالڤەدانێ ، نڤستنێ لبن خو دادنن.
٩ـ( مەحفیر ، مافیر ، کومبار) : ژبو رائێخستنا ناڤ مالێ بکاردێت
١٠ـ ( کاسک ، تەبلک، تەبلە ) : ژبو ھەلگرتنا خۆلیا جگارێ ٫ قوجکا جگارێ بکاردھێت.لەدەڤ عەشیرەتا ھەرکیان دەنگێ (ک) لدوماھیکێ دەرکەفتیە و لدەڤ گورانان دەنگێ (ە ) دەرکەفتیە.
١١ـ ( ھاۆن ، جۆنی ، ھاون) : ژبو کوتانا : کۆنجی ، سماق ، نۆک….. بکاردێت.
١٢ـ ( گەرافک ، پێمەروک ، بێلوکە ) : ژبو ھەلگرتنا گڵێشی بکاردێت.
١٣ ـ ( شەملک، سجاج، بەرمال ) : ژبو نفێشکرنێ بکاردھێت، نفێژێ لسەر دکەن.
١٤ـ ( ھستی ، ھسک ، کەوگیر) : ژبو تێکرنا خارنێ یان تێکدانا خارنێ بکاردھێت.
١٥ـ( مەرپیچ ، سوندێ ئاوێ ، سوندەی ئاو) : ژبو ڤەگوھاستنا ئاڤێ بکاردێت.
١٦ـ ( بڵور، لەمپە ، لەمپە) : دگەفن دا لشوینا روناھیێ بکار دئینا.
١٧ـ ( جاپەست ، کتریێ جایێ، قوری ) : ژبو چا جێکرنێ یان چا ھەلگرتنێ بکار دھێت.
١٨ـ ( بەکەرە ، دەزی، خریلە ) : ژبو دورمانێ بکار دھێت.
١٩ـ ( بەرداغ ، گلاس، گلاس ) :ٚ ژبو ڤەخارنا شلەی ، ئاڤ ، شەربەت، بیبسی …… بکاردھێت.
٢٠ـ ( شمک ، نعال ، نەعال ) : ژبو کرنە پێ خو بکار دھێت.
٢١ـ ( دەنە ـ لینە، دەنە ) = دکەفندا بکاردھات بو ھەلگرتنا ئاڤێ.
٢٢ـ( کەچک ـ کەوچک ، ملاک) = ژبو زاد خارنێ بکار دھێت . جیاوازی : لدەڤ ھەرکیان دەنگێ ( و ) یێ زەدەبی .
٢٣ـ(ستیکان ـ استیکان ـ پیالە ) ژبو جا ھەلگرتنێ بکاردێت.
٢.بەشەک ژ خوارنان:
عەشیرەتا زێباریا عەشیرەتا ھەرکیا عەشیرەتا گورانا
پراخ یپراخ پراخ ، دوڵمە
سافار ساوار ساوار
برنجا سور برنجە سور برنجە سور
ئاڤک شوربە مەرەگە
ئاڤکا گوشتی جەلاو جەلاو
کادە کولیچە کولیجە
پیفاز بیاز پیاز
ئاڤەماست دویک ئاوماست
قەلەغان قالور قیوار
خەردەلوک خەنتەلوک تفروکە
قەوارک کوارک خارجک
کەرەفس کەرەوس کەرەوس
سمیتک سمیت سمیت
کرتوپ پەتاتە پگاگە
ێەمون ێەمین ێەمون
قەلەفل فلفل فلفل
قونتک قونک کودی
ئاڤ ئاو ئاو
ھناروک ھنار ھنار
سێڤ سێو سێو
١ـ ( پرخ ـ یبراخ ، دوڵمە) = خارنەکا کوردەواریە ، جیاوازی لدەڤ ھەرکیان دەنگێ ( ی ) دەردکەفیت ل دەسپێکێ.
٢ـ ( سافار ـ ساوارـ ساوار )= خارنەکا جیھانیە، جیاوازی لدەڤ ھەرکیان دەنگێ( و )بکار ھاتیە و لەدەڤ زێباریان دەنگت ( ف ).
٣ـ( برنجا سور ــ برنجە سورـ برنجە سور )= خارنەکا جیھانیە، جیاوازی: لدەڤ زێباریان دەنگێ ( ا ) دەرکەفتیە و لدەڤ ھەرکیان دەنگێ ( ە ).
٤ـ ( ئاڤک ـ شوربەـ مەرەگە) = خارنەکا جیھانیە ، زێدەتر دگەل برنجێ دھێتە خارن.
٥ـ ( ئاڤکا گوشتی ـ جەلاوـ جەلاو )= خارنەکا جیھانیە .
٦ـ ( کادە ـ کولیچەـ کولیجە) = بەشەکە ژ شیریناەیان
٧ـ( بیفاز ـ پیازـ پیاز)= لژێر ئاخێ شین دبیت ، گیایێ وێژی دھێت خارن دبێژنێ (تەڕە پیفاز ـ تەڕە بیاز ).
٨ـ ( ئاڤە ماست ـ دویک ـ ئاو ماست)= ڤەخارنەکە ژ ماست و ئاڤێ درست دبیت.
٩ـ ( قەلەغان ـ قالور ـ قیوار)= خارنەکا گیاییە ، ل ئاقاران شین دبیت.
١٠ـ( خەردەلوک ـ خەرتەلوک ـ تڤروکە)= خارنەکا گیایە ل عاقاری شین دبیت ، شێوێ وێ وەکی یێ تفرێیە ، لێ وەکی تفرێ بن نینە . جیاوازی : لدەڤ زێباریان دەنگێ ( د ) دەردکەفیت و لدەف ھەرکیان دەنگێ ( ت ).
١١ـ ( قەوارک ــ کوارک ـ خارجک )= خارنەکە ل ئاقاری لژێر تەرش و قرشەیان شیندبیت، شێوێ وێ وەکی چەترەکێ یە . جیاوازی : لدەڤ زێباریان دەنگێ ( ق ) دەرکەتیە و لدەڤ ھەرکیان دەنگێ ( ک ).
١٢ـ( کەرەفس ـ کەرەوس ـ کەرەوس) = خارنەکا گیایە ، جیاوازی لدەڤ زێباریان دەنگێ ( ف ) دەرکەتیە و لدەڤ ھەرکیان دەنگێ ( و ).
١٣ـ( سمیتک ـ سمیت ـ سمیت) خوارنەکە ب زووری لسەر عەرەبانەیان دھێتە فرویشتن .
١٤ـ( کرتوپ ــ پەتاتە ـ پگاگە) خورنەکا جیھانە ، خوارناوێ جوراو جورە ، وەکی( پتاتا قەلاندی ـ فینگەر ـ جبس)
١٥ـ( ێەمون ـ ێەمین ـ ێەمون) خارنەکا جیھانە ، ب تایبەە د سپێداھیان دا دگەل ماست ھێک و تەحین و پەنیر زبدە و ……. دا دھێتە خارن . لدەڤ عەشیرەتا زێباریان دەنگێ ( و ) بکارھاتیە و لدەڤ عەشیرەتا ھەرکیان دەنگێ ( یـ ) بکارھاتیە.
١٦ـ ( قەلەفل ـ فلفل ـ فلفل ) خارنەکا جیھانیە ، بتەری دگەل زادی دھێتەخارن و بھشکی دکەنە دناڤ خارنێدا ژبو تام گورینا خارنێ ، دوو تامژیک یێت ھەین ، یێت ھەیت تفت و یێت ھەین شیرین.
١٧ـ ( قونتک ـ قونک ـ کودی) خارنەکا جیھانیە ، خارنا وێژیک یا جورا و جورە زێدەتر بو جێکرنا ئافکێ ( شلە) بکاردھێت ، لدەڤ عەشـــرەتا زێباریان دەنگـــــــێ ( قــــــ ) دەرکەفتیە و لدەڤ عەشــــیــرەتا ھەرکیــان دەنگێ ( ت ) دەرنەکەفتیە .
١٨ـ ( ئاڤ ـ ئاو ـ ئاو) شلەیەکە و ڤەخارنە و سەرچاوێ ژیانێیە ژ بو مروڤ و گیانەوەر و بالندەیان ، لدەڤ عەشیرەتا زێباریان دەنگێ ( ڤ ) دەرکەڤتیە و لدەڤ عەشیرەتا ھەرکیان دەنگێ ( و ) دەرکەڤتیە .
١٩ـ( ھنارۆک ـ ھنار ـ ھنار) فێقیەکێ ھەم تڕشە و ھەم یێ شرینە ، لدەڤ عەشیرەتا زێباریان پاشگرێ (ۆک) زێدەبیە لێ لدەڤ عەشیرەتا ھەرکیان ب بێ پاشگرێ ( ۆک)ە.
٢٠ـ ( سێڤ ـ سێو ـ سێو) فێقیەکێ ھەم ترشە و ھەم شرینە ، لدەڤ عەشیرەتا زێباریان دەنگێ ( ڤ ) دەرکەڤتیە و لدەڤ عەشیرەتا ھەرکیان دەنگێ ( و )دەرکەڤتیە.
٣.بەشەک ژ کەل و پەلێن شولکرنێ:
عەشیرەتا زێباریا عەشیرەتا ھەرکیا عەشیرەتا گورانا
بێرک پێمەڕە خالکەناس ، بێل
تەڤڕ تەوڕ تەوشی
بفر بۆر بفر
ھاۆن جۆنی ھون
داستکا دارا داستکا دارا تەورداس
ھاویتە پیژلقان بێلەقان
١ـ( بێرک ـ پێمەرە ـ بێل ، خاکەناس)= کەرستەیەکێ شولکرنێیە ، زێدەتر بو کێلانا ئەردی بکاردێت ، دەڤێ وێ ئاسنەکێ پانە و کلکاوێ دارەکێ درێژە.
٢ـ ( تەڤڕ ـ تەور ـ تەوشی) =کەرستەیەکێ شولکرنێیە ، ژبو خەتایەکرنێ ( بژارکردن) بکاردھێت
٣ـ( بفر ـ بور ـ بفر)= کەرستەیەکێ شولکرنێیە ، ژبو بڕینا داران بکاردھێت.جیاوازی : لدەڤ زێباریا دەنگێ ( ف ) دەرکەتیە ،و لدەڤ ھەرکیا دەنگێ ( و ).
٤ـ ( ھاۆن ـ جۆنی ـ ھاون) = کەرستەکێ شول کرنێیە ، ژبو ھیرکرنا ( کونجی سماق و نوکان ) بکاردھێت .
٥ـ ( داستکادارا ـ داستکادارا ـ تەورداس ) ژبو برینا داران بکاردێت.
٦ـ( ھاویتە ـ پیژلقان ـ بێلەقان)= کەرستەکێ شولکرنێیە ، بو دەرئینانا کەنگران بکارتێت.
٤.ھندەک ئاخفتنێت روژانە:
عەشیرەتا زێباریا عەشیرەتا ھەرکیا عەشیرەتا گورانا
چگوڤ کتو چتو ، جاوا
تو گەلەکێ زێخی تو گەلەکێ زیرەکی ئەتو زور زیرەکی
ئەو کچەکا قشتە ئەو کچەکەلاوە, ئەوکچەکەجوانە ئەو کیژیک جوانە
بەرێ خو بکێ لێوەستێ تەماشای بکە
بڕنە نەکە دێ تە قوتم دانیشە نەکەدێ تە کوتم دانیشە نەکو لێت ددم
وێ تفەنگێ بینە وێ فەنگێ بینە ئەو کلاشیکوفە بینە
دابسکاوی برچیا لاستیکاوی پڕجیا, کێشاوی پڕجیا لاستیکی قوجیا
ئەزێ لسەر پێجینێ دانیشتیم ئەزێ لسەر دەرەجکێ دانیشتیم من لەسەر پێجینە دانیشتکم
ئەرێ خورڤا مێفانا یا پاقژە.؟ ئەرێ دیوەخان یا پاقژە.؟ ئەرێ خورڤەی مێوان خاوینە.؟
ھێفکێ بەرێخوبکێ سەحکێ ، تەماشایبکە
رەڤی حەلات خاری دا
چاڤشێرکانێ خوشاردنەوە چاو شێرکان
پتپتوک پڤ پڤوک پربەدانە
سارا تولکیفە بوی.؟ سارا تولکیوە بی.؟ سارە لە کیلابیت.؟
با جلێ ھات.؟ پە جلێ ھات.؟ پا جلێ ھات
شێرکۆ تەئینا.؟ شێرکۆ تەنا.؟ شێرکو ئینات.؟
لێڤ شوڕ حنجول لچ شور
سەیارا سندسێ دەعم بوو. تمپێلا سندسێ دەعم بی. سەیارەی سندس دەعم بی.
ئەز خولام قوربانبم قوربانتبم
شەلوارەکا جوانە شەلوالەکە لاوە شەلواریک قشتە
١ـ( چگوڤ ـ کتو ـ جاوا)= ب واتایا جاوایێ بکاردێن .
٢ـ( زێخ ــ زیرەک ـ زیرەک ) = بواتایا وەسف و مەتحکرنێ بکاردێت.
٣ـ ( قشت ـ لاو ـ جوان)= ب واتایا وەسف و جوانیێ بکاردێت.
٤ـ( بەرێخو بکەیێ ـ لێوەستێ ـ تەماشابکە) = ب واتایا سەحکرنێ ( تەماشەکرنێ) دھێت.
٥ـ( بڕنە ـ دانیشە ـ دانیشە) و ( قوتم ـ کوتم ) ب واتایا لێدان ، ئەشکەنجەدانێ دھێت.
٦ـ( تفەنگ ـ فەنگ ـ کلاشیکوڤ) = کەرستەیەکێ جەنگیە.
٧ـ( دابسک ـ لاستیک ـ لاستیک)= ژبو کوشتنا بالندان بکار دھێت .( دار لاستیک)
٨ـ( پێجینە ـ دەرەجک ـ پێجینە) = ژبو جونا سەر جھێن بلند بکاردێت.
٩ـ ( خورڤا مێفانا ـ دیوەخان ـ خورڤەی مێوون) = ئودەیەکە تایبەت ب مێفانان.
١٠ـ( ھێفکێ ـ بەرێخوبکێ ـ تەماشابکە ) = ژبو سەحکرنا کەسەکی یان تشتەکی بکاردھێت.
١١ـ( رەڤی ـ حەلات ـ خاری دا) = ژبو خاردانێ ( بەزین) بکاردێت.
١٢ـ( چاڤشێرکانێ ـ خوفەشارتن ـ چاو شێرکان) = یاریەکە زارۆک ئەنجام ددەن
١٣ـ( پتپتۆک ـ پڤ پڤۆک ـ پڕبەدانە ) = ژبو سەرێ سال و چەژنا بونان بکاردێت ( بفدانگ ).
١٤ـ( کیڤە ـ کیوە ـ لەکیلا) = ژبو بسیارنا کەسەکی یان جھەکی بکاردێت.
١٥ـ ( پاچلێ ھات ـ پە چلێ ھات ـ پا چلێ ھات ) = بو پرسیارکرنا تشتەکی یان کەسەکی بکاردھێت.
١٦ـ( تەئینا ـ تەنا ـ ئینات ) = ژبو ئینانا کەسەکی یان تشتەکی بکاردێت.
١٧ـ( لێڤ شور ـ حنجول ـ لچ شور)= ب واتایا وروڤەکێ تورە دھێت، یان کەسەکی تاوانەک کربیت ، وەکی خەبەر بو دھێتە بکار ئینان.
١٨ـ( سەیارە ـ تمپێل ـ سەیارە) = بو ڤەگوھاستنا مروفان بکاردێت .
١٩ـ( ئەز خولام ـ قوربانبم ـ قوربانتبم) = ب واتایا خو گوریکرنێ دھێت.
٢٠ـ( شەلوار ـ شەلوای ـ شەلوار)= چلکەکە تایبەت ب کوردا ڤە.
٥.بەشەک ژخزم و کەس:
عەشیرەتا زێباریا عەشیرەتا ھەرکیا عەشیرەتا گورانا
نەڤی چرک نەوی چرک نەوی چر
دوتمام دوتمام ئاموزا
پسمام پسمام ئاموزا
خال خال خالو
مەت مەت میمک ، پلک
خالەت خالەت میمک ، پلک
مام مام مامۆ
ھەفلنگ ھەولنگ ھەمزاوا
بجیک بجیک منداڵ
١ـ ( نەڤی چرک ـ نەوی چوک ) = ب واتایا زاروکێن نەفییێ یان نەفیا دھێن . جیاوازی : لدەڤ زێباریان دەنگێ ( ڤ ) دەرکەڤتیە و لدەڤ ھەرکیان دەنگێ ( و ).
٢ـ( دوتمام ـ دوتمام ـ ئاموزا ) مەبەست پێ کج مامە.
٣ـ( پسمام ـ پسمام ـ ئاموزا ) مەبەست پێ کور مامە.
٤ـ ( خال ـ خال ـ خالو ) مەبەست پێ برایێ دایکێ یە ، لدەڤ عەشیرتا گورانا دەنگێ ( و ) ل دوماھیکێ دەرکەفتیە.
٥ـ ( مەت ـ مەت ـ میمک ، پلک ) مەبەست پێ خوشکا بابیە .
٦ـ( خالەت ـ خالەت ـ میمک، پلک) مەبەست پێ خوشکا دایکێ یە.
٧ـ ( مام ـ مام ـ مامو ) مەبەست پێ برایێ بابیە ، لدەڤ عەشیرەتا گورانا دەنگێ ( و) ل دوماھیکێ دەرکەفتیە.
٨ـ( ھەڤلنگ ـ ھەولنگ ـ ھەمزاوا ) مەبەست پێ ئەوکەسە یێ خوشکا ھەڤژیناوی ژنک وی کەسیە .
لیستا ژێدەرێن پاڕتا ئێکێ:
١ـ واتا و وەرگێران ( لێکولینەوەیێکی واتا سازی ) نوسینی پەروین عوسمان مستەفا عەلاف، چاپی یەکەم ٢٠٠٩.
٢ـ ناوی کتێب :واتا سازی ـ کلۆد جێرمان ـ ریمو لۆبلان . وەرگێرانی : د.یوسف شەریف سعید . چاپی یەکەم ٢٠٠٦.
٣ـناوی کتێب زمانەوانی ، نوسەر پڕوفیسۆر د. محمد معروف فتاح، چاپی سێیەم. چابخانەی حەجی ھاشم.
٤ـ گوڤاری زانکو بو زانستە مروفیەکان ، بەرگی ٢٦٫ ژمارە٣٫ سالی٢٠٢٢ھاوبێژی لەبەر رۆشنای فۆنۆلۆژیید دا، دلشاد محمد غەریب
وەرگرتنا زانیارێن پاڕتا دووێ:
ناڤ عەشیرەت پلا خاندنێ سالا ژدایک بونێ جھێ نیشتەجێ بونێ
د.عدنان فریق ھەرکی ماموستایێ زانکویێ ١٩٨٠ گردەسێن
قادر پیرو قادر زێباری نەخوێندەوار ١٩٥١ دینار
مھدی محمد گوران نەخوێندەوار ١٩٧٨ گربەدەو
اسود علی حامد زێباری تنێ خوێندەوار ١٩٧٠ بەردەرش
غەزال جەمشید ھەرکی دەرچویا زانکویێ ٢٠٠٠ ئاکرێ
حەلیما سعید زێباری نەخوێندەوار ١٩٧٣ کانیھسپان
لەنیا احمد گوران قوتابیا زانکویێ ٢٠٠٢ بەردەرش
ھیڤی ئەیوب ھەرکی پولا ١٢ زانستی ٢٠٠٦ ھەریر
سارا زرار زێباری دەرچویا زانکویێ ٢٠٠٠ ئاکرێ
ساجیدا احمد ھەرکی نەخوێندەوار ١٩٦١ گردەسێن
م.کبیر عمر زێباری ماموستایێ قوتابخانێ ١٩٩٠ دولێجانا مەزن
بشرا نازم زێباری دەرچویا زانکویێ ٢٠٠٠ ئاکرێ
د.معتسم عارف گوران بزیشکی گشتی ٢٠٠٠ کانیھسپان
ئاڤان شاکر ھەرکی قوتابیا زانکویێ ٢٠٠٢ خەبات
سەنا عەزیز ھەرکی قوتابیا زانکویێ ٢٠٠١ کۆیە
فێنک وعد عزیز ئاکرەی قوتابیا زانکویێ ١٩٩٤ ئاکرێ
زینەب ئازاد زێباری دەرچویا زانکویێ ٢٠٠٠ ئاکرێ
سمەیا ێتقی زێباری دەرچویا زانکویێ ٢٠٠١ باقوسپێ
فاگیما وەجی ھەرکی م.قوتابخانێ ١٩٩٦ ھەریر
عایشە ناچم گوران دەرجویا زانکویێ ٢٠٠٠ کەلەکچی
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.