م. رومان خلیل رسول
ب راستى ئاريشا گونجاندنا ده‌ستهه‌لاتێ و ئازاديا د گه‌ل ئێك د دهولهتێ دا ئاريشه‌كا ئالۆزه، چونكى سرۆشتێ مرۆڤى و پێدڤيێن ژيانا مرۆڤى وه‌ك تاك، پێدڤى ئازاديه‌كا باشه بۆ پركرنا وان هه‌ست و پێدڤيان، ژ لايه‌كێ دى، ژيانا بكۆم ژى هه‌ڤدژ نينه د گه‌ل سرۆشتێ مرۆڤى، ژ به‌ر هندێ پێدڤيه حكۆمه‌تێ ده‌ستهه‌لاتا ياسايى هه‌بت، بۆ مكوم كرنا ماف و ئازاديا مرۆڤى، و گه‌رنتيكرنا ژيانا بكۆم، و ديسان پاراستنا به‌رژه‌وه‌نديا كۆمه‌ڵگه‌هێ، ل ڤێرێ هه‌ڤسه‌نگيكرن د ناڤبه‌را ڤان هه‌ر دو بابه‌تان دا دبت ئاريشه و گه‌رمترين بابه‌ت بۆ سيسته‌مێن سياسى ل سه‌رانسه‌رێ جيهانێ، پێخه‌مه‌ت ديتنا چاره‌سه‌ريه‌كا گۆنجايى.
مرۆڤ ب سرۆشتێ خوه دو شێوازه؛ تاك و كۆمه، مرۆڤ وه‌ك تاك، تايبه‌تمانديا خوه هه‌يه، ديسان سه‌ربخوه يه د هزر و بير و بۆچوونێن خوه دا، ئارمانجێن خوه يێن تايبه‌ت ب هه‌موو شيانێن هزرى يێن خوه ده‌ست نيشان دكت، مرۆڤ ب تاك ژ دايك دبت و ب تاك دمرت. ژ لايه‌كێ دى، مرۆڤ وه‌ك ئه‌ندام د كۆمه‌ڵگه‌هێ دا، نه‌شێن ب تنێ بژين، تنێبونا مرۆڤى ب تنێ د ئه‌فسانا و رۆمانان دا دهێت ديتن، سرۆشتێ مرۆڤى ل سه‌ر مرۆڤى زاله، نه‌چار دبت هه‌ر ژ دايكبوونێ هه‌تا مرنێ د كۆمه‌ڵگه‌هێ دا بژيت.
بارودوخێ ژيانا هه‌ڤچه‌رخ ده‌وله‌ت نه‌چاركرن مايتێكرنێ د ژيانا هاوڵاتيان دا بكن، ب ڤى ره‌نگى ده‌ستهه‌لاتێن دهولهتێ به‌رفره‌هتر لێ هاتن به‌رامبه‌ر ده‌ستهه‌لاتێن ده‌وله‌تێن كه‌ڤن، ئه‌وێن ب تنێ كارێ وان پاراستنا ئاشتى و ئاسايشا ناڤخوه و ده‌ره‌كى يا دهولهتێ بوون، و پێشكێشكرنا هنده‌ك خزمه‌تگوزاريان كو د شيانێن هاوڵاتيان دا نه‌بوون ئه‌و بخوه بكن، له‌وران ده‌وله‌تێن كه‌ڤن دهاتن ناڤكرن ب ده‌وله‌تێن زێره‌ڤان.
به‌لێ پشتى پێدڤيێن ژيانا هه‌ڤچه‌رخ زێده بووين، مايتێكرنێن ده‌وله‌تان ژى زێده‌تر بوون ڕۆژ ب ڕۆژ، ئه‌ڤرۆ ب ئاسايى دهێت ديتن مايتێكرنێن دهولهتێ د كه‌رتێ ئابۆرى و كۆمه‌ڵايه‌تى دا، ب مه‌ره‌ما پاراستنا به‌رژه‌وه‌نديا گشتى، نابت ئه‌م ژ بير بكن كو هه‌ر ئێك ژ سيسته‌مێن حوكۆمرانيێ و فه‌لسه‌فا ئابۆرى، و كۆمه‌ڵايه‌تى رۆله‌كێ به‌رچاڤ هه‌يه د مايتێكرن و نه مايتێكرنا دهولهتێ د ژيانا مرۆڤى دا.
هه‌ر د گه‌ل ده‌ركه‌ڤتنا ده‌وله‌تێن كه‌ڤن سيسته‌مێن حوكۆمرانيێ و سياسى ژى ده‌ركه‌فتن، وه‌ك ده‌وله‌تا ميديان، مسرا فيرعه‌ونيان، و ده‌وله‌تا فارسى. هه‌تا ئه‌گه‌ر ئه‌ڤان سيسته‌مان هه‌بوونا خوه د داب و نه‌ريتێن خوجهـ دا ديار كربن، به‌لێ هه‌ر خواندنه‌كا ياسايى يا لوژيكانه بۆ نه هاتيه كرن، ژ به‌ر كو ئه‌و بنه‌ما و پره‌نسيپێن رێكخستنا په‌يوه‌نديا د ناڤبه‌را ده‌ستهه‌لاتدارا و هاوڵاتيان دا دكرن، رۆن و ئاشكه‌را نه‌بوون، هه‌تا ده‌ستوورێ عۆرفى يێ برێتانيا نه‌ده‌ركه‌فتى ل چه‌رخێن ناڤه‌راست، و ل دويڤ دا ده‌ستوورێ ئه‌مريكا ل سالا (1787) ده‌ركه‌ڤت، ئه‌ڤ ده‌ستووره ب ئيكه‌مين و كه‌ڤنترين ده‌ستوورێ نڤێسى ل جيهانى دهێت زانينن، ب ڤان ياسايێن سه‌ره‌كى يان ده‌ستوورى سيسته‌مێ حوكۆمرانيێ و شێوازێ دهولهتێ ب باشى ديار بوو. ئه‌گه‌ر هه‌ڤسه‌نگيكرنا ده‌ستهه‌لات و ئازاديێ د كاكلكا ده‌ستوورى دا بهێت ديتن، ئه‌رێ ده‌ستوورێ وه‌ڵاتان چاوا سه‌ره‌ده‌رى د گه‌ل ڤى بابه‌تى كريه؟
شاره‌زايێن كه‌ڤنێن ده‌ستوورى دگوتن: ده‌ستوور د بناغێ خوه دا ب تنێ رێكخستنا ئازاديێ يه. ئانكو ده‌ستوور ئه‌و رێكخستنا سياسى يه يا ده‌ستهه‌لاتێن حكۆمه‌تێ به‌ند وگرێ ددت، و ماف و ئازاديا هاوڵاتيان ده‌ست نيشان دكت، چونكى ئارمانجا رێكخستنا سياسى د ناخێ ده‌ستوورى دا ب تنێ پاراستنا به‌رژه‌وه‌نديێن خه‌لكێ و گه‌ره‌نتيكرنا ماف و ئازاديا وانن. يا دياره ئه‌ڤان شاره‌زايان هزرێن خوه ل سه‌ر بنه‌مايێن قوتابخانا تاكى يان ئازادى يێن ئاڤاكرين، به‌لێ ب ڤى شێوازى تێگه‌هێ ده‌ستوورى دهێت كۆمكرن د وان وه‌لاتان دا يێن سيسته‌مێ ديمۆكراتيا نۆينه‌رايه‌تى ب كار دئينن، ئانكو باوه‌ريێ نائينن ب هه‌بوونا ده‌ستوورى ل وه‌لاتێن سيسته‌مێ ده‌ستهه‌لاتا ره‌ها برێڤه دبن.
راگه‌هاندنا مافێن مرۆڤى و هه‌ڤنشتيمانيان، ئه‌وا پشتى شۆره‌شا فه‌ره‌نسا ل سالا (1789) ده‌ركه‌فتى، به‌ڵگه‌ك دى بوو كو شاره‌زايێن كه‌ڤنێن ده‌ستوورى هزرا خوه ل سه‌ر دامه‌زراندين، چونكى ل به‌ندێ (16) ژ راگه‌هاندنێ ديار كرى ” هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌هه‌كا گه‌ره‌نتيا مافێن مرۆڤان نه‌كت، … ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌ه بێ ده‌ستووره”، ب ڤى تێگه‌هى هه‌بوون و نه‌بوونا ده‌ستوورى ب گه‌ره‌نتيكرن و داناساندنا مافێن مرۆڤى ڤه گرێدان. ئه‌ڤ تێگه‌هه به‌رده‌وام بوو هه‌تا چه‌رخێ نوزدێ و ده‌ستپێكا چه‌رخێ بيستێ.
ب فه‌ر دبينم ديار بكم كو ل سالا (1929) زانايێ مه‌زن يێ فه‌ره‌نسى (Maurice Hauriou ) د په‌رتووكا خوه يا بناڤێ (ياسا ده‌ستوورى) دا دبێژت: ” ئه‌گه‌ر ده‌ستوور ده‌ربڕينێ ژ سه‌روه‌ريا نه‌ته‌وه‌ى نه‌كت، و بناڤێ نه‌ته‌وه‌ى، و ب رێكا ده‌ستهه‌لاتا دامه‌زرێنه‌را هه‌لبژراتى نه‌دره‌كه‌ڤت، و چه‌سپاندنا بنه‌مايێ ژ ئێكجوداكرنا ده‌ستهه‌لاتان نه‌كت، نابت ئه‌م بێژنێ ده‌ستوور”.
شاره‌زايێن ده‌ستووريێن نۆى، ره‌خنێ ل هزرا كه‌ڤن دگرن، و دياردكن كو ده‌ستوور گرێدايه ب تێگه‌هێ دهولهتێ ڤه، ئانكو هه‌ر ده‌وله‌ته‌كێ ده‌ستوورێ خوه يێ تايبه‌ت هه‌يه، ژ به‌ر كو ناهێت پێشبينيكرن ده‌وله‌ته‌ك هه‌بت سيسته‌مێ سياسى، شێوازێ دهولهتێ و رێكخستنا په‌يوه‌نديان د ناڤبه‌را هه‌ر سێ ده‌ستهه‌لاتێن گشتى دا كر بت، و بێ ده‌ستوور، ب ڤى ره‌نگى نه ب تنێ وه‌لاتێن سيسته‌مێ ديمۆكراتى په‌يره‌و دكن خودان ده‌ستوورن، به‌لكو هه‌ر ده‌وله‌ته‌كێ ده‌ستوورێ خوه يێ هه‌ى.
ده‌ستوور و سيسته‌مێ ده‌ستوورى دو بابه‌تێن ژ ئێك جودانه، ئه‌ڤجا دشێم بێژم ل وێ ده‌وله‌تا هه‌ڤسه‌نگيه‌‌‌كا باش دايه د ناڤبه‌را ده‌ستهه‌لات و ئازاديێ دا، ل وێ دهولهتێ سيسته‌مێ ده‌ستووريێ هه‌ى، شاره‌زايێن ياسا ده‌ستوورى سيسته‌مێ ده‌ستوورى ب چار خالان ڤه گرێ ددن، (ئێك: بنه‌مايێ سه‌روه‌ريا نه‌ته‌وه‌ى، دو: بنه‌مايێ ژ ئێك جوداكرنا ده‌ستهه‌لاتان، سێ: ماف و ئازاديا هاوڵاتيان، چوار: رێزگرتنا ياسا ده‌ستوورى).
ل دوماھیێ دیار دكن كو رێزگرتنا ياسا ده‌ستوورى ئه‌ركه ل سه‌ر ملێ ده‌ستهه‌لاتداران و هاوڵاتيان، بچووكترين گۆمان ژى مه ل سه‌ر هندێ نينه، ئه‌گه‌ر هات ده‌ستوور نه‌هات جێبه‌جێكرن دێ بێ بها بت، ئه‌ڤجا رێزگرتن و پابه‌ند‌بوون ب ده‌ستوورى، تاكه چاره‌يه بۆ پاراستنا به‌رژه‌وه‌نديا گشتى، راسته هه‌ر تاكه‌كێ به‌رژه‌وه‌نديه‌ك تايبه‌ت هه‌يه، به‌لێ نابت بهێت ژ بيركرن كو پارچه‌ك ژ به‌رژه‌وه‌نديا گشتى، به‌رژه‌وه‌نديا مرۆڤى يه وه‌ك ئه‌ندام د كۆمه‌ڵگه‌هى دا.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.