“شۆڕەشێ مەزناهییا مرۆڤێن ساددە دانا جهێ بچویكێ مرۆڤێن مەزن”. رۆبسپێری

بەختیار زێباری

سەرهەلدان باش

“شۆڕەشێ مەزناهییا مرۆڤێن ساددە دانا جهێ بچویكێ مرۆڤێن مەزن”. رۆبسپێری

ژ سالا 1920ێ وەرە و هەتا نوكە و ڕەنگە بەری وی دەمی ژی، كوردان ل باشوورێ كوردستانێ (هەرێما كوردستانێ) ب دەهان بزاڤ و شۆڕەش كربن. هەروەسا د بیاڤێ چەكداری و سیاسی و مەدەنیدا خەباتكر، ب كورتی خەبات كر داكو مافێن خوە د ناڤ عیراقێدا وەربگرن، ژبەر كو كوردان هەست ب نەدادپەروەرییێ دكر، هەست ب زولمێ دكر و ب خوە ئێك ژ بنەمایێن خەباتا مللەتان گرێدایی وان نەخوەشی و دەردەسەری و زولمێیە یا كو ڕژێما بەرامبەر ب سەری دئینیت. كوردستانییان و ب تایبەت كوردان چ نەما كو نەدیتی د دەستێن ڕژێمێن ئیراقێدا و ب دەهان جاران ژی دووبارە بوو، لەوما سەرهەلدان کرن، واتە کوردان ئەڤ قۆناغا ب دروستی دەربازکر.

“بەری كو شەڕێ سەرخوەبوونێ دەست پێ بكەت، شۆڕەش هاتبووكرن” ( جوان ئادەمز)

سەرهەلدانا سالا 1991ێ، بەرهەمێ وان هەموو بزاڤ و شۆڕەشان بوو کۆ ب درێژاهییا نێزیکی 100سالان ل ئەڤێ دەڤەرێ هاتینەکرن، ئارمانجا وان هەموو بزاڤ و شۆڕەشان سەركەڤتن و ڕزگاربوون بۆ ژ زولمێ، بەرهەمێ بزاڤ و شۆڕەشان بۆ سەرهەلدان .

ئەرێ سەرهەلدانێن گەلان بۆ چنە؟ و یا 1991ێ هەمان خەسلەت هەبوون؟

شۆڕەش و سەرهەلدان، ژ بەر دوو ئەگەرێن سەرەكی پەیدا دبن:
– بۆ ڕزگاربوون ژ دۆخێ كۆلەتی و داگیركرنێ دهێتەكرن و نابیت دەما كو شۆڕەش یان ئەو سەرهەلدان سەردكەڤیت ئێدی هەمان ستەما ڕژێما بەری خوە دوبارە بكەت، بەرۆڤاژی دڤێت ئازادییێ بۆ هەمی وەلاتییان مسوگەر بكەت. (نموونە وەكی شۆڕەشا ئەمریكی) (دەربارەی شۆڕەش – هانا ئارێنت)
– بۆ نەهێلانا دەستهەلاتا تاكەكەسی و مۆنارشیە و بۆ دامەزراندنا وەلاتەكێ یەكسان، دادپەروەر و ئازاد بۆ هەموو وەلاتیێن وێ، و كەس د سەر كەسێدا نەبیت.(نموونە- شۆڕەشا فڕەنسی) (دەربارەی شۆڕەش – هانا ئارێنت)

سەرهەلدانا 1991ێ ل هەرێما كوردستانێ ئەڤ دوو خەلسەتە تێدا هەبوون، ژبەر كو سەرهەلدان بۆ ل دژی زولمێ و ل دژی دەستهەلاتەكا تاكڕەو و یا دكتاتۆر، و مرۆڤێ كورد ڕزگار كر ژ دۆخێ ترسێ و كۆلەتییێ.

پشتی ڕزگاربوونێ قۆناغا ئازادییێ دهێت!
(ئەم نەشێین مرۆڤان ئازاد بكەین، ئەگەر ڕێكخستن نەبیت.) میشیل فۆكۆ

د ئەڤێ قۆناغێدا، واتە پشتی سەرهەلدانێ دەمێ ئازادییێ یە، دارشتنا یاسایان، پاراستنا مافێن وەلاتییان، ل دەستپێکێ د ڤێ قۆناغێدا لاوازی هەبوون، لێ وەلاتییان ئەڤ گاڤە هند ب گرانی ل سەر دەستەهەلاتا نوو یا كوردی یا پشتی سالا 1991ێ هژمار نەكر، لێ ئەڤە وێ ئێكێ ناگەهینیت كو هەموو تشت ب دلێ وەلاتییان بوون، لێ ژبەر كو ل بن زولمەكا مەزن ڕزگارببوون و دەستپێك بوو، كارڤەدان نەبوون.
لێ پشتی 32 سالان ئێدی وەلاتی هەمان کێماسییێن سالا 1991ێ قەبوول ناکەن، د نوکەدا هەرێم پێدڤییە ببیتە خوەدان دەستوورەك و مافێ هەموو كەسان د ئەڤی دەستوریدا بهێتەپاراستن، ئەگەر یاسا د لاوازبن یان نەهێنە بجهئینان وی دەمی مرۆڤێ بهێز دێ یێ لاواز خوت.

سەرهەلدان و پاراستنا مرۆڤێ كورد یێ ڕەسەن؟

“شۆڕەش واتە پاراستنا كەرامەتا مرۆڤان” هاملتوون

پرانییا ئەو وەلاتێن كو وەكی کوردان سەرهەلدان كری یان ژی ژ کەڤتنەكا ئابووری دووبارە ڕابینەڤە و پێشكەفتین، كومەكا مرۆڤێن زیرەك و هشیار ل پشتبوونە، واتە د ڤێ قوناغێدا مە پێدڤی ب چ جورە مرۆڤەکێ یە؟
ئەز دێ ب ڕەنگەكێ پیچەكێ جوداتر بەحسێ كەڕامەتا مرۆڤان كەم، وێ كەرامەتێ ژی 2 قۆناغ هەنە:

قۆناغا ئێكێ: پاراستنا مافێن مرۆڤی، واتە سەروەریكرنا یاسایێ.

قۆناغا دوویێ: ئاڤاکرن و پێشئێخستنا مرۆڤی، بەری 1991ێ مرۆڤێ كورد ل هەرێمێ یێ بندەست بوو، نەدشیان وەكو پێدڤی خوە پێشبئێخن ژبەر كو ڕێ نەدایێ، پێش بکەڤیت، واتە پێدڤییە ئاڤاکرنا مرۆڤان ل پێشیا هەمی بابەتان بهێتە دانان.

ل هەرێما كوردستانێ پشتی 1991ێ هندەك پێنگاڤێن باش هاتنە هاڤێتن بۆ پێشكەڤتنا تاكێ كورد ژ ڕویێ خاندن و فێرکرنێ ڤە، ئەگەر چ كێماسی ژی هەبوون، لێ بۆ وی دەمی یا باش بوو، بەرهەمئینانا مرۆڤێن ساخلەم، گرنگترین قۆناغە، ژبەر كو مرۆڤێن ساخلەم وەلاتەكێ ساخلەم ئاڤا دكەن، ئەرێ مە مرۆڤێن ساخلەم بەرهەم ئینان یان بەرۆڤاژی.
تو ب خوە بەرسڤ بدە: ئەرێ نوكە بازاڕ بازاڕێ مرۆڤێن ڤالایە یان بەرۆڤاژی؟
دڤێت ئەم پرسیاربکەین بۆچی مە نەشیا مرۆڤەکێ ساخلەم بەرهەم بینن؟

سەرهەلدان و بەرهەمێ وێ:
مللەت شۆڕەشا دكەن، بەرهەمێ شۆڕەشان دبیتە سەرهەلدان، بەرهەمێ سەرهەلدانێ ژی دبیتە ڕزگاركرن، بەرهەمێ ڕزگاركرنێ ژی دبیتە ئازادی و بەرهەمێ ئازادیێ ببیتە سەرخوەبوون.

ئەرێ بۆچی ئەم نەبووینە دەولەت، ما 32 سال كێمن؟
پشتی 32 سالان!
پێدڤیی بوو ڕەوشا مە گەلەک ژ ئەڤا هەیی باشتربایە، دەمێ باشتر نەبیت کی بەرپرسە، بۆچی مە شیا شۆڕەشان بکەین و سەرهەلدانێ بکەین و هەتا ڕادەیەکێ ئازاد ببین، لێ د قوناغا ئازادبوونێ دا ئەم بەربووینە ئێک و دو و مە نەشیا جوانیەکا جوداتر پێشکێشبکەین.

دێ ب ڤێ گۆتنێ دوماهی ئینم، میشێل فۆكۆ دەربارەی شۆڕەشا سالا 1979 ل وەلاتێ ئیرانێ دبێژیت: (دەمێ من پرسیار ژ وی خەلكی دكر یێن كو خوەپێشاندان دكرن کو وە چ دڤێت و وە دڤێت كی بهێتە سەر دەستەهەلاتێ؟ ب تنێ ئێك بەرسڤ هەبوو ئەو ژی: ژناڤبچیت شاهـ، ئەڤە گۆتنا مەزنان، زارۆکان، نڤیسەران، ڕەوشەنبیران، مامۆستا، هونەرمەند و وەلاتیێن وان بوو، یێن كو من ل وی دەمی دیتی، هەتا گۆتنا ئۆپۆزسیونێ ژی بوو، بێی كو پلانا خوە یا پشتی شۆڕەشێ بێژن، ئەرێ شاهـ ژناڤچوو و چ چێبوو؟). (میشێل فوكو (1926-1924) پەرتووكا وی ب ناڤێ- ئیرانییان چاوا هزر دكر)

دووماهییێ سەرێ خوە دچەمینم بۆ هەموو وان جانفیدایێن خوە كرینە مەرتال بۆ پاراستنا ئەڤێ ئاخێ.

ژێدەر
پەرتووكا – ئێرانیەكان چوون بیردەكەنەوە- میشێل فۆكۆ
پەرتووكا- دەربارەی شۆڕەش – هانا ئارێنت (و.بەكر عەلی)د.كورد ڕاوم
پەرتووكا-بەعسیزم وەك بكەری مۆدێرنیزم – ڕامیار محموود
پەرتووكا-شۆڕەش و دارلاستیك – غیاسەددین نقشەبەندی