م. رومان خه‌لیل ره‌سول
سيسته‌مێ ياسايى يێ هه‌ر ده‌وله‌ته‌كێ، پێك دهێت ژ كۆمه‌كا بنه‌مايێن ياسايێن ئێكگرتى و پيگير د كۆمه‌ڵگه‌هێ دا، ژ لايه‌كێ بۆ رێكخستنا په‌يوه‌نديێن هاوڵاتيان د ناڤبه‌را ئێك دا، و ژ لايه‌كێ ديتر، بۆ رێكخستنا پهيوهنديا د ناڤبه‌را هاوڵاتى و ده‌ستهه‌لاتێ دا. ب گشتى بنه‌مايێن سيسته‌مێ ياسايى د هه‌ره‌مێ ياسايێ دا دكه‌ڤن بن ئێك ب شێوازه‌كێ رێكخستى و رێزبه‌ندى، ل سه‌رێ هه‌ره‌مێ ياسايى بنه‌مايێن ياسا ده‌ستوورى دهێت، و گرێيا جهێ ده‌ستوورى ل سه‌رێ هه‌ره‌مێ ياسايى بۆ هندێ دزڤرت، چونكى بنه‌مايێن ده‌ستوورى گرنگترين و مه‌ترسيترين بابه‌تێن دامه‌رزرادنا ده‌وله‌تێ و ئازادكرنا كۆمه‌ڵگه‌هێ ب خوه‌ڤه دگرت، مينا شێوازێ ده‌وله‌تێ و سيسته‌مێ حوكۆمرانى يێ، ژ لايه‌كێ دى، چه‌سپاندنا ماف و ئازاديا هاوڵاتيان ژ گه‌رمترين بابه‌تێن ياسا ده‌ستوورى نه.
ده‌رباره‌ى پێناسا ده‌ستوورى، تا راده‌كێ جياوازى يا هه‌ى د ناڤبه‌را زانايێن ياسايا ده‌ستوورى دا، ب كورتى دشێن بێژن ل سه‌ر بنه‌مايێ سێ پيڤه‌ران پێناسا ياسايا ده‌ستوورى دهێت كرن وه‌كو ل خوارێ ديار:
ئێك: پيڤه‌رێ زمانى: ده‌ستوور كۆمه‌كا بنه‌مايێن ياسايى يه، رێكخستنا بنه‌مايێ ده‌وله‌تێ و چاوانيا ئاڤاكرنا وێ دكت، هه‌روه‌سا ئێك ژ لقێن ياسايا گشتى يه، ئه‌وا رێكخستنا ده‌زگه‌هێن سياسى ده‌ست نيشان دكت، و چاوانيا كاركرنا وان د ده‌وله‌تێ دا دخه‌ملينت.
ل گۆره‌يى ڤێ پێناسێ ده‌ستوور ئه‌وه يا هه‌ر چيا گرێداى ب ستوينێن ده‌وله‌تێ ڤه رێك دئێخيت، ب ڤێ چه‌ندێ تێگه‌هێ ده‌ستوورى گه‌له‌ك به‌رفره‌هـ دبت، تا وى راده‌ى هنده‌ك بابه‌تێن نه كه‌ڤن بن سها ده‌ستوورى ژى دا، ل گۆره‌يى ڤێ پێناسا ژ كارێن ده‌ستوورى دهێت قه‌له‌مدان، وه‌ك بابه‌تێن هوير يێن كارگێرى، دادگه‌هان، و بنه‌مايێن ره‌گه‌زنامێ، ئه‌ڤ هه‌ر سێ بابه‌تێن هه ژ بابه‌تێن لقێن ياسايى يێن جياوازن، كارگێرى د دچت د خانه‌يا ياسايا كارگێرى دا، دادگه‌ه دكه‌ڤت چارچوڤێ ياسايێن كريارێن سڤيل، بازرگانى، و ياسايا كريارێن تاوانى دا، و بنه‌مايێن ره‌گه‌زنامێ د پرانيا وه‌ڵاتان دا دكه‌ڤن لبن ياسايا نيڤده‌وله‌تيا تايبه‌ت، ب ڤى ره‌نگى نه‌شێن كار ب ڤێ پێناسێ بكن بۆ داناساندنا ياسايا ده‌ستوورى.
دوو: پيڤه‌رێ شێوازى: ده‌ستوور كۆمه‌كا بنه‌مايێن ياسايى يێن نڤێسينه د به‌ڵگه‌كا فه‌رمى دا، و دهێت سه‌پاندن ل ده‌م و جهه‌كێ ده‌ست نيشان كرى، و به‌لگه دهێت ناڤكرن ب ده‌ستوور.
په‌ژراندنا ڤێ پێناسێ هه‌ڤدژه د گه‌ل بنه‌مايێن ئه‌كادميێن درۆست، چونكى ژ لايه‌كێ، بنه‌مايێن ده‌ستوورى هه‌بوون و نه‌بوونا وان ب به‌ڵگه‌يا ده‌ستوورى ڤه گرێدايه، هه‌ر بابه‌ته‌كێ د ناخێ به‌ڵگێ دا بت ده‌ستوورى يه، و پێچه‌وانه نه ده‌ستوورى يه، ئه‌ڤ چه‌نده ب درۆستى هه‌ڤدژه د گه‌ل سرۆشتێ ياسا ده‌ستوورى، بۆ نموونه، ياسا ده‌ستوورى يا فه‌ره‌نسى يا سالا (1875) ئازاديا گشتى نه رێك ئێخستبوون، سه‌ره‌را‌ى هندێ ژ بابه‌تێن ده‌ستوورى يه.
ژ لايه‌كێ ديتر، وه‌ك ديار د پێناسێ دا ياسايا ده‌ستوورى دڤێت يا نڤێسايى بت، و ئه‌گه‌ر نه‌يا نڤێسايى بت، نابت ده‌ستوور؟ بێ گۆمان نه‌خێر، چونكى بوون و نه‌بوونا ده‌ستوورى يا گرێدايه ب سرۆشتێن بابه‌تێن ده‌ستوورى ڤه، ئه‌ڤجا چ نڤێسايى بن يان نه‌هاتبن نڤيساندن، بۆ نموونه ده‌ستوورێ برێتانيا ده‌ستووره‌كێ نه‌نڤێسى )عورفى) يه، ئه‌ڤجا ل گۆره‌يى ڤێ پێناسه‌يێ ل سه‌ر چ بنه‌ما دشێن بێژن برێتانيا ده‌ستوورێ خوه يێ تايبه‌ت نينه؟ نه‌خير نه‌شێن بێژن، ژ به‌ر هندێ پرانيا زانايێن ده‌ستوورى نه‌شيان ڤێ پێناسێ بپه‌ژرينن.
سێ: پيڤه‌رێ بابه‌تى: ئه‌ڤ پيڤه‌ره ل ده‌مێ پێناسه‌كرنا ياسايا ده‌ستوورى تيشكێ دئێخت سه‌ر بابه‌ت و ناڤه‌ر‌ۆكێ، نه شێواز و كريارێن دارشتنا وێ، ئانكو سرۆشتێ بنه‌مايێن ياسا ده‌ستوورى ب بهاتر دبينت، ژ نڤێسين و نه‌نڤێسينا ده‌ستوورى، ب ڤى ره‌نگى ئه‌ڤێ پێناسێ خوه ژ كێماسى و ره‌خنه‌يێن هه‌ر‌دو پێناسه‌يێن دى پاراست، به‌لێ هه‌تا نوكه پرسياره‌ك هه‌ر هلاويستى مايه ئه‌و ژى: ئه‌رێ ئه‌و چ بابه‌تن دچن د چارچۆڤێ بنه‌مايێن ده‌ستوورى دا ل دويڤ پيڤه‌رێ بابه‌تى؟
ب راستى شه‌ره‌كى ديتر يێ هزرى هاته كرن ل سه‌ر ڤێ پرسيارێ، به‌لێ ب كورتى و بێ كو به‌شداريێ د وى شه‌رێ هزرى دا بكم، دخازم بێژم سێ بابه‌تێن سه‌ره‌كى يێن بووين جهێ گه‌نگه‌شێ ئه‌و ژى: (ئێك: ده‌وله‌ت. دو: فه‌لسه‌فا ئابۆرى، سياسى، و كۆمه‌ڵايه‌تيا سيسته‌مێ حوكۆمرانيێ. سێ: ده‌ستهه‌لات، ماف و ئازادى).
به‌لێ دا گه‌له‌ك ژ بابه‌تێ خوه دوير نه‌كه‌ڤن، ئه‌م دشێن پێناسا ياسا ده‌ستوورى ب ڤى شێوازى بكن: كۆمه‌كا بنه‌مايێن ياسايى نه، شێوازێ ده‌وله‌تێ و سيسته‌مێ حوكۆمرانيێ ديار دكت، ژ لايه‌كێ دى، داناساندنا هه‌رسێ ده‌ستهه‌لاتان (ده‌ستهه‌لاتا ياسادانانێ، ده‌ستهه‌لاتا جێبه‌جێكرنێ، ده‌ستهه‌لاتا دادوه‌رى) و رێكخستنا پهيوهنديا وان د گه‌ل ئێك و د گه‌ل هاوڵاتيان دا دكت، و ديسان چه‌سپاندنا ماف و ئازاديا هاوڵاتيان.
پشتی ڤێ كوریتا ئه‌كادیمی و زانستی بۆ بابه‌تێ تێگه‌هێ یاسا ده‌ستور فه‌ره بێژن كو ل پشتی كه‌فتنا رژێما (سه‌دام حسێنی) ل سالا (2003) و دیڤرا ب هاریكاریا ئه‌مریكا و ده‌وله‌تێن هه‌ڤپه‌یمان و دیسان هێزێن عێراقی ده‌ستورك نۆی بۆ عێراقێ هات دانان ل سالا (2005)، د ده‌قێ (120) دا ژ ده‌ستورێ كۆمارا عێراقێ دا دیار كر كو هه‌رێمی ماف هه‌یه ده‌ستوره‌كێ ب خوه ب دانت پێخه‌مه‌ت هندێ كو ده‌ستهه‌لاتێن گشتی یێن هه‌رێمێ دیار بكت و بسپوریێن وان ده‌ست نیشان بكت ب مه‌رجه‌كێ كو ده‌ستورێ هه‌رێمێ هه‌ڤدژ نه‌بت دگه‌ل ده‌ستورێ كۆمارا عێراقێ، به‌لێ پرسیار ئه‌وه هه‌رێما كوردستانێ هه‌ر ژ (2005) هه‌تا ئه‌ڤرو شیا یه ده‌ستوره‌كێ ب دارێژت بۆ پاراستنا قه‌وارێ سیاسی یێ هه‌رێمێ و دیسان گه‌ره‌نتی كرنا ماف و ئازادیا خه‌لكێ؟
ب مخابنی ڤه پشتی (2008 بۆ 2009) هه‌ول هاتن دان بۆ دارشتنا ده‌ستوره‌كێ نۆی بۆ هه‌رێما كوردستانێ ب مه‌ره‌ما هندێ كو سیسته‌مێ یاسایی یێ ده‌وله‌تێ ب هه‌رسێ ئاستێن خوڤه دورست و جیگر ببت، ئه‌و بۆ پروژه یاسا ده‌ستورێ هه‌رێما كوردستان-عێراق هاته دارشتن ژ لایێ لایه‌نێن سیاسی یێن هه‌رێما كوردستانێ ڤه كو ژ (122) ده‌قێن ده‌ستوری پێك دهێـت، ب هه‌ر حال پشتى پروژه ده‌ربازى په‌رله‌مانێ هه‌رێمێ بووى، ئه‌و بۆ ل رێكه‌فتى (24/6/2009) پروژه ده‌ستورێ هه‌رێما كوردستان-عێراق هاته په‌سه‌ند كرن ب زورينه‌يا ده‌نگان، پشتى ڤێ چه‌ندێ ل گوره‌ى رێكارێن ياسايى پێدڤى يه ئه‌و پروژه ل سه‌ر خه‌لكێ بهێت به‌لاڤ كرن و ب راپرسينه‌كا گشتى دوماهيك ده‌نگدان كو خه‌لك ده‌نگێ خوه ل سه‌ر بدن، بابه‌تێ ده‌ستورێ هه‌رێمێ بهێت ئێك لاكرن، ئه‌و بوو ژ به‌ر ناكوكيێن پارتێن سياسى يێن هه‌رێمى و لێك تێنه‌گه‌هشتنا وان ل سه‌ر هنده‌ك خالێن ده‌ستورى و به‌رژه‌وه‌نديێ سياسى پروژه ده‌ستورێ هه‌رێمێ نه چوو بۆ راپرسينێ و ما هلاويستى، و هه‌ر ژ وێ مێژوويى هه‌تا رۆژه‌ڤا ئه‌ڤرو و پشتى بورينا (17) سالا ل سه‌ر مێژوويا ده‌رچوونا ده‌ستورێ عێراقێ كو مافێ ده‌ستورى دايىى هه‌رێمێ كو ده‌ستوره‌كێ تايبه‌ت بخوه‌ڤه هه‌بت، به‌لێ ب مخابنى ڤه هه‌رێما كوردستانێ مايه بێ ده‌ستور، و د بوشايه‌كا ياسايى يا دژوار دا دژيت، ده‌ستور ده‌يكا ياسايان نه، هه‌مو ياسايێن ئاسايى و لاوه‌كێ هه‌بوونا خوه ژ ياسا ده‌ستورى وه‌ردگرن، بێ دو دلێ نه بوونا ده‌ستورى ل هه‌رێمێ خاله‌كا ره‌شه بۆ ده‌ستهه‌لاتا كورد، نيشانه‌كا خرابه بۆهه‌رێمێ د چاڤێن لايه‌نێن هێزێن نێڤده‌وله‌تى دا، چونكى ده‌ستور بناغێ قه‌وارا سياسى يه، هه‌ر ده‌ستوره بناغێ سه‌ره‌كى بۆ هه‌رسێ ده‌ستهه‌لاتێن گشتى زه‌لال دكت، و هه‌روه‌سان ماف و ئازاديێن مرۆڤى گه‌ره‌نتى دكت، چونكى ئێكه‌م گه‌ره‌نتى بۆ مافێن مروڤى هه‌بوونا ده‌ستوره‌كێ يه، له‌وران پێدڤى يه ل سه‌ر لايه‌نێن په‌يوه‌ندى ديار و ب تايبه‌تى پارتێن ده‌ستهه‌لاتدار، زوو نه دره‌نگ هه‌موو شيانێن خوه بێخنكار بۆ دانانا ده‌ستورى، چونكى ب ڤى شێوازه‌ێ هه‌يى سيسته‌مێ ياسايى يێ هه‌رێما كوردستانێ كور و له‌نگه، و ئه‌ڤ چه‌نده جهێ ئاريشێ و مه‌ترسيێ يه بۆ خه‌لكێ كوردستانێ و هێزا كوردى ل عێراقێ.
- دکاری هەموو بابەتێن خۆ ببینی ….
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.