ل عێراقێ سه‌قفێ بریارێن سیاسی لاواز کریه لدیف ده‌ستورێ فیدرالی و دهولهت که‌فتیه قالبێ نه سه‌قامگیر دا
( عومه‌ر توفی )
ل كونفرانسێ قاهیره ل ئادارا سالا ( ۱۹۲۱ )ێ كۆ ژلایێ نڤیسینگه‌ها كولونیالیزمیا بریتانی ڤه بریار لسهر دامه‌زراندنا ده‌وله‌ته‌كا پاشایه‌تی ژبۆ عێراقێ هاته دان، هه‌ر ل وی ده‌می هه‌تا گه‌هشتیه سالا ( ۱۹۷۹ )ێ ل ده‌مێ حوكمێ كوماری ب سه‌روكایه‌تیا دكتاتور سه‌دام حسێن هاتیه دناف هه‌مان واقعی سیاسی دا هه‌کو ل سه‌رده‌مێ پاشایه‌تیێ هاتیه په‌یڕه‌و کرن و هاتنا حزبا به‌عس بویه ئه‌گه‌رێ هندێ داكۆ سیاسه‌تا حوكمێ گه‌ل لدیف هزره‌كا ئایدولۆژی و برێكا ئه‌وێ سیاسه‌تا ڕاتیكالیی ئه‌وا وه‌ك پیڤه‌رك د وه‌لاتی دا هاتیه بكارئینان كۆ د ئاستێ ئه‌نتی ( دژه ) سه‌قامگیریا پروسه‌یا سیاسی و دیموكراسی و هه‌تا ژناڤبرنا و تالانكرنا به‌رێ بنیاتێ جوگرافی و ژێرخانی ئابووری و بازرگانی و وزێ ل وه‌لاتی دا و كوشتنا هاولاتیێن بێ گونه‌هه كۆ ژ هه‌می گه‌لان پێكهاتبون بێ جوداهیی.
و گه‌لێ کورد د هه‌می قوناغێن سیاسی دا هه‌ر ژ سه‌رده‌مێ پاشایه‌تی هه‌تا نها شی ده‌ستهه‌لاتداریا عێراقێ به‌رده‌وام دانن ب سیاسه‌تا كولۆنیالیزم ( داگیركرن )ێ دژی گه‌لێ كورد ددان و په‌یره‌و دکه‌ن و هه‌مان شێوه سه‌كردایه‌تیا كوردی سه‌ره‌ده‌ریه‌كا ته‌ندروست دگه‌ل ده‌ستهه‌لاتدارێن ئێك لدیف ئێکێن عێراقێ ئه‌نجام دایه ئارمانچ ژ ئه‌فێ جه‌ندێ ئه‌و بویه داکۆ ئێكگرتنا سه‌روه‌ریا ده‌وله‌تا عێراقی به‌رده‌وام پاراستی بمینیت .
به‌س ژبه‌ر به‌رده‌وام بوونا سیسته‌مێ شوڤێنی و ئیمپرالیزمی ژلایێ ده‌ستهه‌لاتداریا ئێك لدیف ئێكێن عیراقێ ڤه بوینه ئاسته‌نگ به‌رده‌م ئه‌وان داكوكیێن و داخوازیێن گه‌لێ كورد به‌رده‌وام لسهر راوه‌ستیای و هه‌مان شێوه دڤێت ل ڤیره چه‌خت لسهر خاله‌كا گرنگ بكه‌ین ژبه‌ر وان پێنگاڤێن ژلایێ سه‌روك بارزانی د هاتینه هاڤێتن و ئه‌داکرنا سیاسه‌ته‌کا حه‌کیمانه
و وان ده‌ستپێشخه‌ریێن ژبۆ دیراسه‌ت کرنا سه‌روه‌ریا وه‌لاتی ب شێوه‌كی نوییی هاتنه دانان دا کۆ دهولهت بهێته رێكخستن لدیف میتوده‌کا مودرێن به‌س ژبه‌ر ئه‌وێ سیاسه‌تا حكومرانیا عیراقێ ژبۆ به‌رژه‌وه‌ندیێن خۆ یێن تاك لایه‌نه به‌رقه‌رارکرین بویه ئه‌گه‌رێ هندێ پێگه‌هێ عێراقێ ب ته‌مامی به‌ره‌ف ئاقاره‌كی نه چاڤه‌رێ کری بچیت و ل سالا ( ۲۰۰۳ )ێ عیراق كه‌فته ل ژێر ڤشاره‌كا توند یا نیف‌ده‌وله‌تی و هه‌رێمی و که‌فته لبن شلقه‌كا سه‌ربازی و جموجوله‌كا نه سه‌قامگیر ل عێراقی دا هاته سه‌رهلدان .
پشتی عێراق كه‌فته لژێر فشاره‌كا نیف‌ده‌وله‌تی و هه‌رێمی ل سالا ( ٢٠٠٣ )ێ تایبه‌ت هه‌ردوو وه‌لاتێن زلهێز ( ئه‌مریكا و بریتانیا ) كۆ ب سه‌روكایه‌تیا ( جورج دبلیو بوش ) سه‌روككومارێ ئه‌مریكا ل وی سه‌رده‌می و ( تونی بلیر ) سه‌روكوه‌زیرێ بریتانیا ل وی سه‌رده‌می هه‌ردووكا ده‌وله‌تا ب هه‌ڤرا لدیف میتوده‌کا نشتیمانی ژبۆ ئه‌نجام دانا كوده‌تایه‌كا جه‌ماوه‌ری و سه‌ربازی و سیاسی لسهر رژێما به‌عس ئه‌نجام دا و خوشبه‌ختانه رژێم ب ته‌مامی دوماهیك هات و ژناڤچوو و پشتی هینگی گورانكاریه‌كا ئێكجار مه‌زن دناف چه‌رگێ عێراقێ دا دروست بوو لدیف وان خالێن ژبۆ ئاڤاكرنا عیراقه‌كا نویی كۆ هزر تێدا هاتیه‌‌كرن كۆ عێراقا نویی لژیر په‌رده‌یا دیموكراسه‌تێ و فیدرالیه‌تێ بهێته پێكئینان .
به‌ری عێراقا نویی بهێته دارێژتن لێكتێگه‌هشتنه‌کا دیوانی و نه‌دیار دنافبه‌را بریتانیا و ئه‌مریكا دا هه‌بوو ئه‌وژی بریتانیا ب بریاره‌كا نه چاڤه‌رێکری دا دیاركرن كۆ پێگه‌هێ خۆ یێ سیاسی و سه‌ربازی و بازرگانی و ئابووری ..هتد ب شێوه‌کێ دراماتیکی ته‌سلیمی ئه‌مریکا بکه‌ت و به‌رامبه‌ر دا ئه‌مریكا هه‌می به‌رژه‌وه‌ندیێن بریتانیا کۆ د هه‌ر بواره‌کێ دا ل ده‌ڤه‌ره‌كا وه‌كی روژهه‌لاتا ناڤه‌راست كۆ یا پره ژ ناكوكێن چیوپولوتیکی و جیوسیاسی بهێنه پاراستن و پشتی هینگی ده‌وله‌تا عێراقێ كه‌فته لبن چنگلێن ئه‌مریكا ڤه به‌س دڤێت ل ڤێره تشته‌کێ گرنگ بده‌مه دیارکرن ئه‌وژی هه‌تا نوكه ژیك بریتانیا ب ته‌مامی ده‌ستبه‌رداری ده‌وله‌تا عێراقێ نه بوویه ل رویێ سیاسی و ئه‌منی و ئابووری و وزی و بازرگانی ئه‌گه‌ر هنده‌ك نمونه‌یا بده‌ینه دیاركرن ( ل سالا ( ۲۰۰۳ ) ب رێكا ده‌سته‌یه‌کا نه‌دیار كار ژبۆ دارێژتنا عێراقا نویی هاته کرن ب هه‌ڤکاری دگه‌ل ئه‌مریکا و ل سالا 2014 تا كۆ 2018 شه‌ری دژی تیرورتسێن داعش هاریکار بویه گه‌ل عێراقێ و سالا 2017 تاكه كومپانیا نه‌فتی یا بریتانی هه‌لویستێ خۆ یێ دوژمنكارنه به‌رامبه‌ر پروسه‌یا ریفراندومی دا دیاركرن و ل 16 اوكتوبه‌را سالا 2017 هه‌مان كومپانی هه‌می هێزا خو كاركریه دگه‌ل حکومه‌تا وی ده‌می یا عێراقێ داكۆ نه‌فتا کوردان ل كه‌ركوكی ده‌ر بینیت و ب شێوه‌کی راسته‌وخۆ ب فروشیته ده‌وله‌تێن جیهانی ب رێکه‌کا نه یاسای و بریتانیا روله‌کێ كارا گێرایه ل عێراقێ دا و خو ب هه‌ڤپه‌یمانێ هه‌ره بهێز دبینیت ل ده‌ڤه‌رێ دا ) .
و ئه‌مریكا ب هه‌ڤكاری دگه‌ل بریتانیا كار لسهر دارێژتنا عێراقا نویی کر و ب ئاماده‌بوونا هه‌می لایه‌نێن و پێكهاتێن سیاسی دناف عێراقێ دا و ل سالا ( ٢٠٠٥ )ێ عێراق كه‌فته به‌رده‌م قوناغه‌كا به‌رپرسیارتیێ دا ئه‌وژی عێراق لدۆر دیدگه‌ها سیسته‌مه‌كێ فیدرالی و ده‌ستوری هاته بنه‌جهكرن و ده‌ستور د بیاڤه‌كی بنجینه‌یی دا هاته جێگر كرن لدیف پیڤه‌ره‌كێ بنجینه‌یی بویه ئه‌وژی ( هاوسه‌نگی و هاوبه‌شی و سازان ) دنافبه‌را هه‌می نه‌ته‌وه و پێكهاتێن دناف عێراقێ دا دژین و ل ژێر په‌رده‌یا دیموكراسه‌تێ بهێته پێکئینانا کۆ ل رویێ سیسته‌مێ حكومرانیێ و ل ژێر بیاڤێ ده‌وله‌تێن نیف‌ده‌وله‌تی و هه‌رێمایه‌تی پێگه‌هێ وه‌لاتی هاته رێكخستن د چارچوڤه‌كێ ڤه‌کری هاته دیتن و دهولهت ب شێوازه‌كێ مودرێن هاته ئاڤراندن لسهر ئه‌ساسێ سه‌قامگیریا پروسێسا سیاسی و ئابووری و ئه‌منی و په‌یوه‌ندیێن نیف ده‌وله‌تی هاتبوو سارێژ كرن ، هه‌مان ده‌م عێراق هه‌تا نوکه ژ ئه‌وان ده‌رده‌سه‌ریی و خوین رینشتنێ دوماهیك نه هاتیه جونكی ئه‌و حوكمی دیموكراسی كۆ ئه‌مریكا هزر تێدا دکر بهیچ شێوه‌یه‌كی وه‌سا سه‌رکه‌فتن تێدا تومار نه‌کر جونكی ئه‌و لایه‌نێن لسهر پشتا تانك و تۆپان ئینانه د عێراقێ دا و شیعه كرنه ده‌ستهه‌لاتدار و پاشی سال بو سالێ داینه‌مویا رێكخستنا سیسته‌مێ دهولهتێ به‌ره‌ف لاوازیه‌كا مه‌زن ڤه د چوو .
“ئه‌ڤ سه‌قامگیریه جاره‌کا دی ئاشتی بوو ده‌ستهه‌لاتێ مسوگه‌ر بکه‌تن و مافێ هه‌می هه‌‌ولاتێن د عێراقێ دا بهێته پاراستن و دا کۆ ئه‌و سته‌ما ژلایێ ده‌ستهه‌لاتداریا عێراقێ لدیف سیسته‌مه‌کێ پراگماتیکی ئه‌وا پتر ژ ( ۲۰ ) ساله یه دهێته بکارئینان ب ته‌مامی چاره‌سه‌ر بیتن“.
ل عیراق پشتی شیعه‌یان ده‌سته‌لات گرتیه ده‌ستێ خو مینا سه‌رده‌مێ رژێما به‌عس عێراق هاته ب رێڤه‌برن و هه‌رده‌م برێکا سیاسه‌تا خۆ یا ئیمپرالیزمی سته‌م ل كوردان دکر چ ل رویێ جێبه‌جێنه‌كرنا رێوره‌وه‌ێ بریاردان لسهر پروسێسا سیاسی بیتن یان پێشێلكاریا ل ماددێن ده‌ستوری دهاته‌کرن و تایبه‌ت ئه‌وان یاسایێن ژبۆ كوردان هاتینه دانان دناف ده‌ستوری دا و ئه‌ڤ جه‌نده بوویه ئه‌گه‌رێ هندێ هه‌ر حكومه‌ته‌ك ل عێراقێ دهێته دامه‌زراندن لاوازیی بخوڤه‌‌دبینیت ژبه‌ر دروست نه ئه‌داکرنا كارنامه‌یا حكومه‌تێ و ده‌ستورێ فیدرالی و تایبه‌ت ئه‌و ئه‌تیكێتێن ژبۆ پیڤه‌ری جیوستراتیچی و ئایدولوژیا سه‌روه‌ریا دهولهتێ دهێنه دیراسه‌ت كرن و عیراق كه‌فته لبن چه‌ترا میلیشیات و گروپێن نه یاسایی ئه‌وێن ژ یاسا دهولهتێ هاتینه ده‌رێخستن و ژلایێ وه‌لاتێن هه‌رێمی ڤه دهێنه ب رێڤه‌برن و بریارا سیاسی ل عێراقێ كه‌فتیه د ئاسته‌كی زۆری مه‌ترسیدار دا و هه‌مان ده‌م ئه‌ڤ گروپێن نه یاسای ل ئه‌نجومه‌نێ نوینه‌ران و دادگه‌ها فیدرالی ب هه‌می موسسالتێن حكومه‌تێ دا خۆ ب زورینه دده‌نه دیاركرن ئه‌گه‌ر ئه‌م ب شێوه‌كێ دیكه ئاماژه پێ بده‌ین کۆ ئارمانجا وان ته‌نها ئه‌وه کۆ روله‌کێ كارا بگێرن د هه‌می موسساتێن دهولهتێ دا .
هه‌مان شێوه ئه‌و بریارێن سیاسی ل عیراق دا برێكا دادگه‌ها فیدرالی و ئه‌نجومه‌نی نوینه‌ران دهێته ده‌رکرن داكۆ پێگه‌هێ كوردان پێ لاواز بکه‌ن و هه‌ڤشێوه‌ی دادگه‌ها ثورة ئه‌وا ل سه‌رده‌مێ رژێما به‌عس به‌رامبه‌ر كوردان جێبه‌جێ دکری له‌وانی ده‌ستهه‌لاتا عیراقی نها دا وه‌سا سه‌لماندیه ب هه‌می شێوه‌یان عێراق په‌شیمان بویه ژ سیسته‌می فیدرالیه‌تێ ئه‌وا ل سالا 2005 هاتیه به‌رجسته كرن ژبه‌ر فی ئه‌گه‌ری عیراق توشی بوشایه‌كا مه‌زن بویه د ئاستێ بریاردانێ دا چ ئه‌و بریار لدۆر پروسه‌یا ( سیاسی یان ده‌ستورێ فیدرالی )بیتن و ئه‌ڤ بوشایه بویه ئه‌گه‌ر سه‌روه‌ریا ده‌وله‌تی لسهر ئاستێ وه‌لاتێن زلهێز یێن نیف ده‌وله‌تی و هه‌رێمی توشی لاواز بوونی بکه‌تن و ئه‌و ناكوكیێن د بریارێن سیاسی بوین ئاسته‌نگ به‌رده‌م عێراقێ وه‌لێ هاتیه کۆ دهولهت دناف پێگه‌هه‌كێ نه سه‌قامگیر دا بژیت و وه‌ل عێراقێ بهێت کۆ عێراق پێتڤی ب راستڤه‌كرنا پروسه‌یا بریارێن سیاسی بیتن کۆ لدیف دیدگه‌ها نویی بهێته سه‌ر راستكرن و لسهر شێوازه‌كێ نویی دهولهت بهێته ئاڤاکرن دا كۆ وه‌لات ژ ئه‌فی نه‌هامه‌تیێ دوماهیك پێ بهێت و جاره‌كا دیكه سه‌قامگیریا د بریارێن سیاسی دا ژبۆ ده‌وله‌تی بهێته ڤه‌گه‌راندن .
ئه‌ڤ سه‌قامگیریه جاره‌کا دی ئاشتی بوو ده‌ستهه‌لاتێ مسوگه‌ر بکه‌تن و مافێ هه‌می هه‌‌ولاتێن د عێراقێ دا بهێته پاراستن و دا کۆ ئه‌و سته‌ما ژلایێ ده‌ستهه‌لاتداریا عێراقێ لدیف سیسته‌مه‌کێ پراگماتیکی ئه‌وا پتر ژ ( ۲۰ ) ساله یه دهێته بکارئینان ب ته‌مامی چاره‌سه‌ر بیتن و چ بریاریه‌کا سیاسی و کومه‌لایه‌تی و جه‌ماوه‌ری بیت کۆ دناف مێژوویه‌کا هه‌ڤچه‌رخ دا بهێته ڤه‌حه‌واندن و ب شێوه‌کێ سیستماتیکی پرسا سیاسه‌تا ناسیونالیزمی لسهر چه‌مگه‌کێ بێ لایه‌ن و دامه‌زرێنه‌رێن دناف سیسته‌مه‌کێ دیموکراسی هاتینه دانان بهێته چاره‌سه‌ر کرن و پرسا دادپه‌روه‌ری دناف به‌شداریی کرن د هه‌لبژارتنێن ره‌وتا بریارا سیاسی و ره‌وشه‌نبیری دناف پێگه‌هێ ده‌وله‌ته‌کا مه‌رده‌نی و دیموکراتی ل عێراقێ دا بهێته ئاڤاکرن .
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.