مافێ كەمینەیان د دەستوورێ عێراقێ دا

م. رومان خلیل رسول

بابەتێ كەمینەیان ئێك ژ بابەتێن ھەرە گەرمە د جیھانێ دا، و ب تایبەتی د وان دەولەتان دا یێن ژ پێك ھاتەیێن جودا و جودا پێك دھێت، ژ لایەنێن جیاواز ڤە خواندن و ڤەكۆلین ل سەر ئەڤی بابەتی دھێن ئەنجامدان، دەستوور وەك بەرزترین یاسا د سیستەمێ یاسایی یێ دەولەتێ دا، گرنگیەكا مەزن دایە ئەڤی بابەتی، پاراستن و چاڤدێریكرنا ئەڤێ بابەتێ د دەولەتێ دا ئێك ژ ستوینێن راگرتنا سیستەمێ دیمۆكراتی یە، و بەرقراركرنا پێكڤە ژیانا ئاشتی یە، ژ بەر كو د فەرھەنگا سیاسی یا نووی دا دورپێچكر، بەرتەنكر، و سنورداركرنا كەمینەیان ئەگەرە بۆ نە ئارامی و نە جێگیریكرنا سیستەمی دەولەتێ، ژ بەر ئەڤێ چەندێ كۆمەلگەھێ نێڤدەولەتی و دەستوورێن دەولەتان ب بەردەوامی مافێن كەمینەیان دكن ئێك ژ خالێن خوەیێن سەرەكی.
تێگەھێ كەمینەیان تێگەھەكێ نەرمە لەوران ژ چەند ئالیەكان ڤە پێناسە بۆ ھاتیەكرن، بەلێ ژ رویێ یاسایی ڤە كەمینە، ئانكو “كۆمەلە خەلكەكە دژین د دەولەتەكێ یان ھەرێمەكێ دا، ژمارا وان كێمە ھەمبەر ژمارا یێن دی، و تایبەتمەندیێن خوە یێن ھەین چ ژ لایێ ئاینی یان نەتەوەیی یان زمانی یان ژی ئایدلوژی وفكری ڤە، و د ھەولێن بەردەوام دانە بۆ پاراستنا ماف و تایبەتمەندیێن خوە”. بێ دو دلی ھەر ل دەمێ دارشتنا دەستوورێ عێراقێ ھزر د ماف و ئازادیا كەمینەیان دا ھاتكرن، لەوران پشتی ژ دایك بوونا دەستووری، كومە دەقەكێن دەستووری بوون ستوین و بناغە بۆ چەسپاندنا مافێ كەمینەیان، دەقێ (3) ژ دەستوورێ كۆمارا عێراقێ یێ سالا (2005) دبێژت: “عێرقا وەلاتەكێ فرە نەتەوە، ئاین، مەزھەبە …”، بێ گومان دانپێدانا دەستووری ب فرە نەتەوە، ئاین، و مەزھەبیا عێراقێ كەرەنتیەكا یاسایی یە بۆ كەمینەیان، كو ھەموو نەتەوە، ئاین و مەزھەب ب ئازادانە و ئاشتی د عێراقێ دا ژیانا خوە بەردەوام بكن، و دەقێ (1/4) ژ دەستووری دیار دكت كو “زمانێ عەرەبی و زمانێ كوردی زمانێن فەرمینە ل عێراقێ، و كەرەنتیا مافێن عێرقیان دھێت كرن كو زاروكێن خوە ب زمانێ دایكێ پەروەردە بكن وەك تركمانی، سریانی، و ئەرمەنی ل دەزگەھێن فەرمی یێن حكۆمی و ل دویڤ سیستەمێ پەروەردەكرنێ ، یان ب ھەر زمانەكێ دی ل دەزگەھێن فێركرنا تایبەت”، زمان بۆ نەتەوان، رھا پاراستنا كەلتۆر و چاندا وێ یە، ژ بەر ئەڤێ چەندێ دەستووری عێراقێ رێز ل زمانێن نەتەوەیێن كەمینەی گرتیە، و ماف دایە وان كو ھەر نەتەوەك ب زمانێ خوە بھێت پەروەردەكرن، بێ گومان ئەڤ چەندە باشترین ئالاڤە بۆ ھەر نەتەوەكێ كو پاراستنا چاند و ھۆنەرا خوە بكت، دەستوورێ عێراقێ ل ئەڤی ئاستی نە سەكنی بەلكو پێنگاڤەك وێڤەتر ھاڤێت و ب زەلالی د دەقێ (14) دا گوت: “عێراقی یەكسانن بەرامبەر یاسایێ، بێ جوداھی، ژ ئەگەرێ رەگەزی، تۆخمی، نەتەوەیی، رەنگی، ئاینی، مەزھەبی، بیروباوەرا یان ھزرا یان ئاستێ ئابوری یان كۆمەلایەتی”، ئانكو ھەموو مرۆڤ بێ جوداھێ وەك ئێكن بەرامبەر یاسایی، و ماف بۆ ھەموو نەتەوە و ئایان و مەزھەبت و بیروباوەران نە، جوداھی د فەرھەنگا یاسایێ دا، شاشیەكا دژوارە.
كورتی یا ئەڤی بابەتی ئەوە كو دەستوور ل سەرێ ھەرەمێ یاسایی یێ دەولەتێ دھێت، و ھەموو دەستھەلاتێن گشتی یێن دەولەتێ دەستھەلاتا (یاسادانانێ، جێ بەجێكرنێ و دادوەری) پێدڤیە پیگیر بن ب دەستووری، و نابت ب چ رەنگان نە خەلك نە ژی دەولەت ژ بازنا دەستووری دەر بكەڤن، و ھەر گاڤا ئەو چەندە رویدا ل وی دەمی دەولەت ھەموو د كەڤت بەر پرسیارێ، و سیستەمێ دیمۆكراتی د دەولەتێ دا سەقەت دبت، و ماف و ئازادی دكەڤن بەر گەڤان، و چونكی ئازادی نە بۆ كەسەكێ یان نەتەوەكێ یان ئاین یان ھەر پیڤەرەك دی یێ جوداھیێ یە، بەلكو ماف و ئازادی بۆ ھەموو نەتەوە وئاینا نە، لەوران باشتر ئەوە دەولەتێن كو پێك دھێن ژ پێكھاتەیێن جودا، ھزرا ھاولاتی بوونێ بەلاڤ بكن، و ھەر كەس خوە ب ھاولاتیێ وێ دەولەتێ بدت دیاركرن، ئەگەر نە، دەولەت دێ د كەنارێ تاریاتیێ دا ھندا بت.