ناونیشانی توێژینەوە: جیاوازی داڕشتنی سیاسەتی دەرەوە لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست لەگەڵ ناوچەکانی تری جیھان، بە بەراورد لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژئاوا. (نموونە، ھۆکار، فاکتەر)

ناونیشانی توێژینەوە: جیاوازی داڕشتنی سیاسەتی دەرەوە لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست لەگەڵ ناوچەکانی تری جیھان، بە بەراورد لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژئاوا. (نموونە، ھۆکار، فاکتەر)

توێژەر: فرسەت سەید شکور
جۆری توێژینەوە: شیکاری سیاسەتی دەرەوە
بواری توێژینەوە: پەیوەندییە نێودەوڵەتی و دیپلۆماسییەکان
١٣ی ئاداری ٢٠٢٤

پێشەکی
وەک پێناسە و تێگەیشتنێک لە سیاسەتی دەرەوە، بریتییە لە ستراتیژییەت یان زنجیرەیەک لە کردارێکی داڕێژراوی لایەنەکان لە دەسەڵاتدارانی حکومەتەوە، بە ئامانجی گەیشتن بە چوارچێوەی بەرژەوەندی نیشتمانییەکان، ئەم شێوازە لە سیاسەت، بەرژەوەندییە نیشتمانییەکان فەراھەم دەکات و ئامانجە سەرەکییەکانی دەوڵەت لە لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتی لایەنی دەوڵەتان بەدی دەھێنێت. سیاسەتی دەرەوەی وڵاتان لە ھەمان کاتدا کە ھەندێک بنەمای نەگۆڕ لەخۆدەگرێت، دەبێت بۆ گۆڕانکارییە نێودەوڵەتییەکان ستراتیجیەت و پلانی پێشوەختەی ھەبێت وەکو ھونەرەکانی داڕشتنی سیاسەتی دەرەوە، گرنگی ئەم جۆرە لە سیاسەت زیاتر دەتوانێت کاریگەری سیاسەتی ناوخۆیی ھەبێت. بە واتایەکی تر، پێکھاتەکانی سیستەمێکی سیاسی لە ناوخۆیدا، بنەمایەکی کاریگەرە لە ئیرادەی ستراتیژی و بەرژەوەندییەکانی وڵات لە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی. سیاسەتی دەرەوەی ھەر وڵاتێک کە سیاسەتی ناوخۆیی پەیوەندی ھەبێت.
سیاسەتی دەرەوە بەشێکە لە سیاسەتی نێودەوڵەتی و ھەروەھا لە یەکەم پەیوەندییە سەرەتاییەکانی کۆمەڵگە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا ھەبوون. بەڵام شێوازە نوێیەکان دەگەڕێتەوە بۆ سەرھەڵدانی دەوڵەتانی ئەوروپا لە سەدەی حەڤدەھەمدا.
سیاسەتی دەرەوە بووە تێکەڵەیەک لە (دەوڵەتی نیشتمانی) لە دوای شۆڕشی فەرەنسا، ژانرەکانی دەوڵەتمەداری و دەوڵەت-نەتەوە پێکەوە گرێدران و لەگەڵ ھەست و ئارەزووی نەتەوەیی زیاتر تێکەڵ بوون. دوای سەدەی نۆزدەھەم، مەودای دەوڵەتان و کاریگەری سیاسەتمەداران لە سەر ئاستی پەیوەندییەکانی دەرەوە گەورەتر و فراوانتر بوون.
بە گشتی ئەو وڵاتانەی لە ماوەی ڕابردوودا کاریگەرییان لەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان ھەبووە لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا، بریتی بوون لە (لوبنان، سعودیە، ئیسرائیل، فەلەستین، یەمەن، ئەفغانستان، عێراق، تورکیا، سوریا)
.(FOREIGN POLICY: THE MIDDLE EAST, ٢٠٢٣)
وڵاتانی ڕۆژئاوا بەھەمان شێوە کاریگەرییەکی بەھێزیان لەسەر پەیوەندییەکانی دەرەوە ھەبووە، (بەلجیکا، ئێرلەندا، لۆکسمبۆرگ، فەرەنسا، ھۆڵەندا، ئەڵمانیا ھتد…) فاکتەری گەورەی بەرزکردنەوەی ئاستی پەیوەندییەکانی وڵاتانی ڕۆژئاوان.

کاریگەری بواری سەربازی لە سیاسەتی دەرەوە ی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و ڕۆژئاوا

بە دڵنیاییەوە بواری سەربازی کاریگەری لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ھەبووە دەستێوەردانەکانی سەربازی لە ململانێ سەربازییەکان، بەتایبەتی ئەو دەوڵەتانەی کە دەسەڵاتی سەربازییان ھەیە، ئەو دەسەڵاتە سەربازییە بەکاردەھێنن بۆ فراوانکردنی ھەژموونی خۆیان، کە دواتر کاریگەری لەسەر پەیوەندییەکانیان دەبێت. دەوڵەتە زلھێزەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست زۆرجار بەھۆی پێگە سەربازییە بەھێزەکانیانەوە دەکەونە شەڕی وێرانکەر. بۆ نمونە شەڕی ئیسرائیل-فەلەستین بەھۆی ناکۆکی مەزھەبییەوە دۆخێکی ئاڵۆزی سیاسی و سەربازیی دروستکردووە بە واتایەکی تر، پێویستە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست لەگەڵ ئەوروپا خراپ بێت. بەردەوامی شەڕ و ململانێ لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ئاستی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان لاواز دەکات. (تورکیا، ئێران، میسر، ئیسرائیل، سعودیە، عێراق، ئیمارات، سوریا) ئەمانە ھەموویان پەیوەستن بە ململانێی چڕ لە رۆژھەڵاتی ناوەڕاست، کە ھەریەکەیان بە بەھێزترین دەوڵەت پشتگیری دەکرێت. (Olsen, ٢٠٢٣)

سەرکردەکان تا چەند جیاوازی دروست دەکەن؟
ململانێی نێوان سەرکردەکان ھەمیشە کاریگەری لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ھەبووە. لە ڕابردوودا جەمال عبدالناسر دژی ئەنوەر سادات و سەدام دژی ئەسەد پەیوەندییەکانیان ھەمیشە تێکچووە چونکە سەرکردەکان لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست بەردەوام لە ھەوڵی بنیاتنانەوەی پێگە و ھەژموونی خۆیانن.
جەمال عبدالناسر وڵاتەکەی بە ئاراستەیەکی ھەڵەدا برد، بەتایبەتی کاتێک بازاڕی بۆرسەی داخست و کاروبارەکانی لە ناوخۆی وڵاتدا ھێشتەوە، بۆیە زۆربەی بازرگانانی بیانی دانیشتووی میسر وڵاتەکەیان بەجێھێشت و لە شوێنی ئەوان ژەنەڕاڵە سەربازییەکانی بەرێوەبردنی کۆمپانیا نیشتمانییەکان لە دەرەوەی میسر لە ڕابردوودا. (Wakil, ٢٠٢٣)

جیاوازییە سەرەکییەکانی سیاسەتی دەرەوەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و ڕۆژئاوا

-١لە ڕووی مێژووییەوە: ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ڕابردوویەکی پڕ لە کێشەی ھەیە، چەندین سەدە ململانێی لەسەر ئاستی دەسەڵات و گروپە کولتووری و نەتەوەییە ھەمەچەشنەکان ھەیە. لە ھەمان کاتدا ئەوروپای ڕۆژئاوا قۆناغێکی مێژوویی زۆر جیاوازی ھەیە، کە زیاتر پەیوەستە بە بنیاتنانی نەتەوە و کۆلۆنیالیزم و فراوانکردنی دامەزراوە دیموکراسیەکانی ئێستا.
٢ -جیاوازی ئەمنی: ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست بەردەوام ڕووبەڕووی ناسەقامگیری دەبێتەوە، بۆ نموونە ململانێی ئیسرائیل و فەلەستین، ململانێی تائیفی و ھەڕەشەی تیرۆر. واتە کێشەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ئەوەیە کە ناسەقامگیری ئەمنی زیاترە، ھەرچەندە ئەوروپای ڕۆژئاوا بێ کێشە نییە. تەحەدای زۆری ھەیە، لەوانە کۆنترۆڵکردنی سنوورەکان، مەترسییەکانی کۆچبەری و تاوانە نێودەوڵەتییە چارەسەرنەکراوەکان.
٣ دابەشبوون و جیاوازی: ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ھەمیشە لە ململانێدایە، یەکێکیان بە ئاڵۆزی ھاوپەیمانی و ڕکابەریی نێوان نەتەوە جیاوازەکان دەناسرێتەوە، کە دەبێتە ھۆی دابەشبوونی ئایدیۆلۆژی و ھەماھەنگی دیپلۆماسی دابین دەکات.
-٤ پێگە و ڕۆڵ لە کاروباری جیھانیدا: ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست پێگەیەکی فراوانی ھەبووە لە ستراتیژی سەرچاوەی وزە و بابەتی ڕۆشنبیری لە کاروباری جیھاندا. بەڵام ئەوروپای ڕۆژئاوا و بە تایبەتی وڵاتانی ناو یەکێتی ئەوروپا ھەوڵ دەدەن لە ڕێگەی دیپلۆماسی ئابوری و داکۆکیکردن لە مافەکانی مرۆڤ و بەشداریکردنی فرەلایەنە کاریگەری خۆیان وێنا بکەن.
گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە سیاسەتی دەرەوە دینامیکییە و دەتوانێت جیاواز بێت بەپێی وڵاتە تایبەتەکانی ناو ھەر ناوچەیەکی جوگرافی جیاواز. ئەم وەڵامە بەراوردێکی گشتی دەخاتە ڕوو، بەڵام ڕەنگە تاک وڵاتەکان لە چوارچێوەی ناوچەیی فراوانتردا ڕێبازی ناوازەی سیاسەتی دەرەوەیان ھەبێت. (pewresearch, ٢٠١٨)

کاریگەری سیاسەتی دەرەوەی وڵاتانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست بە پێی وڵات و بارودۆخی جیۆپۆلەتیکی
سیاسەتی دەرەوەی وڵاتانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست بەپێی وڵات و بارودۆخی جیۆپۆلەتیکی جیاوازە. بەڵام ھەندێک لایەنی ھاوبەشی سیاسەتی دەرەوەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست بریتین لە:
. ١ڕێکخراوە سەرەکییەکان پێکەوە: نەتەوەکانی ناوەندی ڕۆژھەڵات بە بەردەوامی ھاوکارییە گرنگەکان بۆ خۆیان زیاتر دەکەن بەمەبەستی گەرەنتیکردنی ئاسایشی خۆیان و دڵنیابوون لەوەی ھاوپەیمانێتیان لەسەر بنەمای ئامانجی ھاوبەشی سیاسی، ئابوری، یان سەربازی بەھێزتر بێت.
٢. یە کگرتوویی عەرەبی: زۆرێک لە وڵاتانی ڕۆژھە ڵاتی ناوە ڕاست و بە تایبە ت گە لانی عە رە بی، ھە وڵی یە کگرتن و ھاوکاری لە گە ڵ وڵاتانی تری عە رە بی دە دە ن. ئەمەش زۆرجار لە ڕێگەی بەشداریکردن لە ڕێکخراوەکانی وەک “کۆمکاری عەرەبی” و ھەوڵی ھاوبەش لەسەر پرسە ناوچەییەکان دەردەبڕن.
٣ .ململانێی ناوچەیی: زۆرجار وڵاتانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست تێوەگلاون لە ململانێی ناوچەیی. ئەوان سیاسەتی دەرەوە پەیڕەو دەکەن بەشێوەیەک کە ئامانجیان پشتیوانی لە ھاوپەیمانەکانیان بێت یان کاریگەری لەسەر دەرئەنجامی ئەم ململانێیانە ھەبێت، یان لە ڕێگەی دیپلۆماسی یان ھەندێکجار لە ڕێگەی دەستێوەردانی سەربازییەوە.
٤. ئایین و ئایدۆلۆژیا: ئایین ڕۆڵێکی بەرچاوی ھەیە لە سیاسەتی دەرەوەی ھەندێ وڵاتی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا. وڵاتانی ئیسلامی پێشخستنی لێکدانەوەی خۆیان بۆ ئیسلام و پاراستنی مافی موسڵمانان لە سەرانسەری جیھاندا لە پێشینەی کارەکانیان دادەنێن. بەڵام لەوانەیە ئەو وڵاتانەی کە ئامانجی ئایدیۆلۆژییان ھەیە، سیاسەتێک پەیڕەو بکەن کە لەگەڵ ئەو ئامانجانەدا بگونجێت.
٥. بەرژەوەندی ئابوری: وڵاتانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست کە (یەدەگی نەوتی) بەرچاویان ھەیە، زۆرجار پاراستنی بەرژەوەندییە ئابوورییەکانیان لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا لە پێشینە دادەنێن. ئەمەش دەتوانێت دانوستان لەسەر نرخی نەوت و داوای وەبەرھێنانی بیانی و پەرەپێدانی ھاوبەشی ئابووری لەگەڵ گەلانی دیکە لەخۆبگرێت.
گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە سیاسەتی دەرەوە بەردەوام لە پەرەسەندندایە و ڕەنگە وڵاتانی جیاواز ئەولەویەت و ڕێبازی جیاوازیان ھەبێت.(Dyson, ٢٠١٧)

سیاسەتی دەرەوەی وڵاتانی ڕۆژئاوا ئاماژەیە بۆ ئەو ڕێباز و ستراتیژییە بەکۆمەڵانەی کە وڵاتانی ڕۆژئاوا لە کارلێککردنیان لەگەڵ گەلانی دیکەدا پەیڕەوی لێدەکەن. بە چەندین بنەمای سەرەکی تایبەتمەندن:

١.بەرەوپێشبردنی بەھا دیموکراسییەکان: سیاسەتی دەرەوەی ڕۆژئاوا جەخت لەسەر بەرەوپێشبردنی بنەما دیموکراسیەکان و مافەکانی مرۆڤ و سەروەری یاسا وەک بنەمای بنەڕەتی حوکمڕانی دەکاتەوە.
٢.پەیوەندی ئابوری و بازرگانی: وڵاتانی ڕۆژئاوا جەخت لەسەر بازاڕی کراوە و بازرگانی ئازاد و ھاوکاری ئابووری دەکەنەوە بۆ بەرەوپێشبردنی گەشەسەندنی ئابووری و خۆشگوزەرانی.
٣.سیستەمی ھاوپەیمانی: زۆرجار وڵاتانی ڕۆژئاوا ھاوپەیمانی و ھاوبەشی لەگەڵ وڵاتانی ھاوبیردا دروست دەکەن بۆ بەرزکردنەوەی ئاسایشی بەکۆمەڵیان و ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگە ھاوبەشەکان.
٤. بەرگری لە نۆرم و دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان: سیاسەتی دەرەوەی ڕۆژئاوا ھەوڵدەدات یاسا و دامەزراوە و ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکانی وەک نەتەوە یەکگرتووەکان بپارێزێت بۆ پاراستنی ئاشتی و سەقامگیری و ھاوکاری نێوان گەلان.
٥. چارەسەری ململانێکان: وڵاتانی ڕۆژئاوا چالاکانە ھەوڵی دیپلۆماسی دەدەن بۆ نێوەندگیری و چارەسەرکردنی ناکۆکیەکان، ھەرکاتێک بتوانرێت گفتوگۆ و دانوستان و ڕێگەی ئاشتیانە بەکاردەھێنن.
٦. دەستێوەردانەکانی مرۆیی: سیاسەتی دەرەوەی ڕۆژئاوا ڕەنگە دەستێوەردانی مرۆیی لە حاڵەتەکانی پێشێلکردنی توندی مافی مرۆڤ یان قەیرانەکاندا لەخۆ بگرێت، بۆ پاراستنی خەڵکی مەدەنی و بەرەوپێشبردنی سەقامگیری.
بەڵام گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە سیاسەتی دەرەوەی ڕۆژئاوا دەتوانێت لە نێوان تاک وڵاتەکاندا جیاواز بێت و لە ژێر کاریگەری بەرژەوەندییە جیۆپۆلەتیکییەکانیان و پاشخانی مێژوویی و سیاسەتی ناوخۆیاندایە.
زەحمەتە بزانین کام وڵات سیاسەتی دەرەوەی بەھێزی ھەیە لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست چونکە ئەمە بەپێی فاکتەر و ڕوانگەی جیاواز دەتوانێت جیاواز بێت. بەڵام ھەندێک وڵات کە زۆرجار، بە خاوەن سیاسەتی دەرەکی کاریگەر لە ناوچەکە دادەنرێت، بریتین لە سعودیە، ئێران، تورکیا، ئیسرائیل. (دۆراج، ٢٠١٧)

سیاسەتی دەرەوەی سعودیە وەک نموونە؛
شرۆڤەکارانی وڵاتانی عەرەبی باس لە ھەوڵەکانی سعودیە دەکەن بۆ ئەوەی ببێتە زلھێزی یەکەم لە کەنداو و ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا. ھەندێکیان ئاماژە بەوە دەکەن سعودیە بەنیازە ئەو بۆشاییە پڕبکاتەوە کە بەھۆی کشانەوەی ئەمریکا لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست دروست بووە. ئەم ھەوڵانە لە چوارچێوەی “تیۆری سەلمان”دا دێت کە ئامانجی شکستپێھێنانی گروپی توندڕەوی شیعەیە و بەو ھۆیەوە خەونی ئێران بۆ دەستبەسەرداگرتنی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست لەبار دەبات، ھەر لە سەرەتای دەسەڵاتی خۆیەوە، شا سەلمان بن عەبدولعەزیز گۆڕانکارییەکی لە سیاسەتی دەرەوەی سعودیەدا کرد، لە سیاسەتی دەرەوەی خۆسەلماندنەوە، کە بە سیاسەتی “نیشاندانی ماسولکە” ناوی برد، تەنھا دوو مانگ دوای وەرگرتنی تەختی پاشایەتی، “ھاوپەیمانی عەرەبی” بە سەرۆکایەتی سعودیە ھێرشی ئاسمانی بۆ سەر “حوسییەکان” لە یەمەن دەستپێکرد بۆ کەمکردنەوەی ھەڵوێستی لایەنگرە حوسییەکانی ئێران لە یەمەن و گەڕاندنەوەی عەبد ڕەببو مەنسور ھادی بۆ سەرۆکایەتی کۆمار، سەلمان ھەروەھا پشتیوانیی سعودیە بۆ سوپای ئیسلامی سوریا دووپاتکردەوە، کە ھاوپەیمانییەکی ٤٣ گروپی چەکداری ئیسلامییە و ئامانجیان ڕووخانی بەشار ئەسەد و دامەزراندنی حوکمی شەریعە لە سوریا، بەڵام سعودیە و ھەوڵەکانی لە یەمەن و سوریا بەس نین بۆ دابینکردنی تێچوونەکان و خەونی دەستبەسەرداگرتنی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست بەو ئاسانییە نییە کە شا سەلمان لە ڕۆژانی سەرەتادا لێکی دەدایەوە.
جگە لەوەش سعوودیەکان بە نھێنی لەگەڵ حوسییەکان دانوستاندن دەکەن بۆ کۆتایی ھێنان بە ھێرشەکانی لە سوریا، حکومەتی ئەسەد دوای ھێرشە ئاسمانییەکانی ڕوسیا بوژاوەتەوە، ھەرچەندە تا ناوەڕاستی ساڵی ٢٠١٥، ئەسەد زیاتر سەرقاڵی بەرگریکردن بوو لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی، لە مانگی ئەیلولی ساڵی ڕابردوودا، دوای تێوەگلانی ڕاستەوخۆی مۆسکۆ لە قەیرانی سوریا، ئەگەری ئەسەد بە جۆرێک لە جۆرەکان,لاوازبووە.
سیاسەتی دەرەوەی “نیشاندانی ماسولکەکان” لە دوایین ساڵانی دەسەڵاتی شا عەبدوڵڵایەوە میراتێک بووە بۆ شا سەلمان. ئەم سیاسەتە زۆر پشت بە بەکارھێنانی ھێزی سەربازی دەبەستێت. پێش ئەم ماوەیە، سعودیە زۆر پشتی بە ئامرازی دیپلۆماسی و پارە و ئایین بەستبوو بۆ ئەوەی کاریگەری خۆی لە ناوچەکەدا بسەپێنێت، واشنتۆن لە مانگی ئازاری ٢٠١٣ ھێزی نارد بۆ بەحرەین، شا عەبدوڵڵا بڕیاریدا پاڵپشتی سەربازی و دارایی بۆ سوپای ئیسلامی لە سوریا بکات بۆ ڕووخاندنی داعش، ئەلقاعیدە و حکومەتی سوریا لە ھەمان کاتدا. سیاسەتەکانی سەلمان لە ماوەی ساڵی ڕابردوودا درێژکراوەی ساڵانی کۆتایی دەسەڵاتی مەلیک عەبدوڵڵا بووە.

لاوازکردنی دەسەڵاتی شیعەگەرایەتی

لاوازکردنی دەسەڵاتی ئێران و شیعە لە دڵی سیاسەتی دەرەوەی سعودیەدایە. بزووتنەوەکانی بەھاری عەرەبی، ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ، کایەی نفوز و دەسەڵاتی تارانیان فراوانتر کردووە. ئەمەش لە چالاکییەکانی ئێران و حزبوڵڵا لە سوریا و پەیوەندییە بەھێزەکانی نێوان ئێران و میلیشیا شیعەکانی عێراق دەبینرێت، جگە لە سەرھەڵدانی قەیرانی یەمەن، بەشێکی بەرچاوی یەمەن کەوتە دەست حوسییەکانی سەر بە ئێران، لە ھەمووی ترسناکتر بۆ سعودیە عەرەبستان ڕێککەوتنی ئەتۆمی نێوان گروپی ٥+١ و ئێران بوو، کە ڕێککەوتن لەسەر سنووردارکردنی بەرنامە ئەتۆمییەکەی لە چوارچێوەیەکی ئاشتیانەدا، نەک بە تەواوی ڕاگرتنی. سعوودیە دەیزانی کە ئەم ڕێککەوتنە سوودی گەورەی ئابووری و سیاسی بۆ ئێران دەگەیەنێت. ڕیاز ڕێککەوتنی ئەتۆمی وەک ھاندەرێک بۆ تێکدانی ھاوسەنگی ھێز لە ناوچەکەدا دەبینێت، پێش ڕێککەوتنی ئەتۆمی سعودیە و وڵاتانی عەرەبی سوننەی ناوچەکە ھەستیان بەوە کرد کە ئەمریکا وردە وردە خۆی لە پرسەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست دووردەخاتەوە بۆ لابردنی ئەو حوکمە. (sapir, ٢٠٢٢)

پەیوەندییەکانی ئەمریکا و سعودیە

بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەو گۆڕانکارییانە، سعودیە دوو ھەنگاوی ناوە.
پشتبەستنی وڵاتەکەی بە ئەمریکا کەمکردەوە و ھاوپەیمانی دووەمی دژی ئێران پێکھێنا. ھیچ کام لە ھەنگاوەکان زۆر سەرکەوتوو نەبوون. ڕیاز ڕووی لە ڕووسیا و چین و ھیندستان کرد. بەڵام ڕوسیا و چین پێشتر پەیوەندییەکی بەھێزی ئابووری و سیاسییان لەگەڵ ئێراندا ھەبوو، ھیندستانیش بەرژەوەندییەکی کەمی لە گۆڕانکارییەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا ھەبوو، بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئێران و حوسییەکان، سعودیە دوو ھاوپەیمانی (ھاوپەیمانی عەرەبی و ھاوپەیمانی وڵاتانی ئیسلامی)ی پێکھێنا. یەکەم ھاوپەیمانییەکەی سعودیە و کەنەدای زۆر تێچووە. میسر بە بڕی ٨ ملیار دۆلار ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر پەیوەندیکردن بەو ھاوپەیمانییە، ھاوکات سودان دوای وەرگرتنی دوو ملیار و ٢٠٠ ملیۆن دۆلار بڕیاری ناردنی ھێزەکانی دا. چەند ھۆکارێک ھەیە بۆ ئەوەی ھاوپەیمانی وڵاتانی ئیسلامی تەنھا لەسەر کاغەز بمێنێتەوە، بۆ نموونە چەند وڵاتێکی سوننە، وەک (جەزائیر. عەممان، ئەفغانستان) لەو ھاوپەیمانییەدا نین و ھەندێک وڵاتی بەشداربوو توانای سەربازییان زۆر سنووردارە جگە لەوەی کە ھیچ شتێکی تر نییە وڵاتانی ئەندامی ئەم ھاوپەیمانییە بەیەکەوە ببەستێتەوە جگە لە سونییەت. (Mekay, ٢٠٢٣)

ململانێیەکانی ئەمریکا و ئێران وەک ھۆکارێک بۆ تێکچوونی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و ڕۆژئاوا
لە وتارێکدا کە لە ڕۆژنامەی نیویۆرک تایمزدا بڵاوکراوەتەوە، تۆماس فریدمان، نووسەری دیاری ئەمریکی ڕایگەیاندووە، بەم دواییە سەردانی بنکەی ئەمریکای لە سوریا کردووە و بۆ ماوەی دوو ڕۆژ لەوێ ماوەتەوە و ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی لە نێوان ئەمریکا و بریکارەکانی ئێران لە ناوچەکەدا ئەزموون کردووە حیزبوڵڵای لوبنان و حوسییەکان لە یەمەن.

فریدمان ئاماژەی بەوەشکردووە، شەڕێکی دیکە لە ناوچەکەدا ھەیە، جگە لەو شەڕەی کە حەماس لە ٧ی ئۆکتۆبەرەوە بە ھێرشکردنە سەر ئیسرائیل دەستیپێکرد.
ئەو نووسەرە ئەمریکییە ململانێکانی ناوچەکەی بە “جەنگێکی سێبەری شاراوە” وەسفکردووە کە ئێران و بریکارەکانی لە میلیشیای حوسی، حزبوڵڵا و حەشدی شەعبی عەرەبی شیعە لە عێراق دژی تۆڕێکی “بچووک”ی بنکە ئەمریکییەکان لە سوریا و ئوردن و عێراق ئەنجامیانداوە ، کە لە دوای ساڵی ٢٠١٤ بۆ نەھێشتنی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) دامەزراون.
وتیشی: میلیشیا عەرەبییە شیعییەکان لە عێراق و حوسییەکان لە یەمەن کە چەکیان لە ئێرانەوە دابین کراوە، ڕەنگە وا دەرنەکەوێت کە مەترسی کوشندە بۆ سەر ناوچەکە دروست بکەن، بەڵام لە ڕاستیدا فێری چۆنیەتی بەکارھێنان و دروستکردنی چەک بوون و دەستکاریکردن و جێگیرکردن کە ھەندێکیان چەکی پێشکەوتوون”.
The most dangerous conflict in the world
فریدمان دەڵێت: ئەم ململانێیە مەترسیدارترین یاری نێوان دوو لایەنە لە ھەر شوێنێکی ھەسارەکە ئەمڕۆدا.
ھەروەھا باس لە سێ ھۆکاری سەرھەڵدانی ئەم شەڕە دەکات.
ھۆکاری یەکەم، ئەو ژمارە زۆرەی مووشەک و فرۆکە بێفڕۆکەوان و مووشەکەکانە کە لەلایەن بریکارەکانی ئێرانەوە لە ناوچەکەدا جێگیرکراون – بەتایبەتی حوسییەکان لە یەمەن و میلیشیا عەرەبییە شیعەکان لە عێراق- کە بریتین لە مووشەکی سەرزەوی بۆ دەریا، مووشەکی کروز، مووشەکی بالیستی، بەلەمی خۆکوژ و ئۆتۆمبێلی ژێردەریایی بێ سەرنشین، ھەموویان چەکن، کە لەسەر بنکە و کەشتییە جەنگییەکان بە شاراوەیی دەمێننەوە.
ئەو نووسەرە ئەمریکییە بە کورتی ئاماژەی بە تێچووی شەڕەکە کردووە، کە ڕەنگە باشترین فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەکانی بریکارەکانی ئێران لە ٢٠ ھەزار دۆلار زیاتر نەبێت، بەڵام بۆ ڕێگریکردن لە مووشەک و فڕۆکەی بێفڕۆکەوان کە ئاراستەی بنکەکانی ئەمریکا دەکرێن، بەھای ڕووبەڕووبوونەوەکە ٢٠٠ ھەزار دۆلارە.
ھۆکاری دووەم: ئێرانییەکان ھانی بە بریکارەکانیان دەدەن بۆ بەرەنگاربوونەوەی ھێزەکانی ئەمریکا، ئەمەش فەرماندەیی ناوەندیی ئەمریکای ناچار کردووە گفتوگۆ لەگەڵ ئێران بکات بۆ ڕێگریکردن لێی و ھۆشدارییشی پێبدات.
ھۆکاری سێیەمیش شەڕی سێبەری شاراوەی ئێستایە. ھەموو بنکەیەکی ئەمریکی ژوورێکی زۆر نھێنی ھەیە کە ڕۆژنامەنووسان ڕێگەیان پێنادرێت بچنە ناویەوە. ناوی ناوەندی یەکخستنی ئۆپەراسیۆنەکانی شەڕە تەنە فڕیوەکان بەرەو خۆیان دەڕۆن بۆ ئەوەی بە خێرایی وەڵامی ھێرشەکانی سەر بنکەکانی ئەمریکا بدەنەوە. (FRIEDMAN, March ٥, ٢٠٢٤)

کاریگەری ئابووری
دابەزینی نرخی نەوت، عەرەبستانی سعودییەی ناچار کرد دان بە کورتھێنانی ٢٠%ی بەرھەمی ناوخۆیی گشتیدا بنێت. سعودیە ڕۆژانە ٢٠٠ ملیۆن دۆلار، واتە مانگانە ٦ ملیار دۆلار و ساڵانە ٧٢ ملیار دۆلار بۆ شەڕی یەمەن خەرج دەکات. پێدەچێت چارەنووسی سعودیە لە یەمەن وەک چارەنووسی ئەمریکا لە عێراق بێت. خەرجییە سەربازییەکانی ئەمریکا لە عێراق لە ساڵی ٢٠١١دا ٢ ترلیۆن دۆلار بووە کە دەکاتە ٤٪ی بەرھەمی گشتی ناوخۆ. ئایا نەدەکرا چارەنووسێکی ھاوشێوە چاوەڕێی سەنعای پایتەختی یەمەن بکات، پێدەچێت سعودیە بەنیازی ئەوە بێت خۆی وەک ھێزێک پیشان بدات کە دەتوانێت لە ھەر ساتێکدا مەترسی بۆ سەر نەیارەکانی لە ناوچەکەدا دروست بکات، بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە کە سعودیە تا چەند دەتوانێت پشتگیری لەم پلانە بکات، کۆنتڕۆڵکردنی ناوچەکە بەڵام بۆ سیاسەتی بەڕێوەبردنی وڵات، دەبێت چاوەڕوانی مەحاڵ بن، جیۆپۆلیتیک تەنھا مانای پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان نییە بەڵکو ئامرازێکە بۆ دیاریکردنی ڕووداوەکان لە داھاتوودا دەیبینین. میتۆدێکی جیھانیی تایبەتە کە گەلان و ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکان بەکاریدەھێنن بۆ دیاریکردنی شێوە و پێکھاتەی ئایندەی سیستەمی جیھانی، لە کۆتاییەکانی ساڵی ١٩٤٦دا ململانێی نێوان نەتەوە یەکگرتووەکان و یەکێتی سۆڤیەت تەشەنەی کرد بۆ ھەر چوار لایەنی یەکێتی سۆڤیەت. دوای شەڕی سارد، سنووری سێ قۆڵی یەکێتی سۆڤیەت لە بەشە ئەوروپییەکەی پێکھاتبوو، سنووری نەرویج لەگەڵ کۆماری چیک بەشی سێیەم لە باکووری ئەفغانستانەوە تا یوگۆسلاڤیا (باکوری ئەفریقا و باشووری ڕۆژھەڵاتی ئاسیا، نیمچە دوورگەی عەرەبی) درێژبووەوە.
دوای کۆتایی ھاتنی ھەژموونی سۆڤیەت، ناوچەکانی یوگۆسلاڤیا و ئەفغانستان بە تەواوی ئاڵۆز بوون. پێکھاتەی دیمۆگرافی و ئایدۆلۆژی ئەم ھەرێمە ھەرێمێکی زۆرینەی موسڵمانە و پڕە لە ڕەگەز و نەتەوەی جیاواز.
کۆتایی ھاتنی شەڕی سارد بۆ ئەمریکا سەرکەوتن بوو بەسەر دوژمنی ئایدیۆلۆژی و جیۆپۆلەتیکیدا، بۆ ئەوەی ئەم سیاسەتەی ئەمریکا بەرامبەر بە ڕووسیا بتوانێت لەشکرکێشی ناتۆ بێت بۆ سەر ڕۆژھەڵات و قەفقاز و ئاسیای ناوەڕاست، بۆ پەرەپێدانی ئابووری ئەمریکا، The Middle ڕۆژھەڵات بە مەیدانی داڕشتنی ھاوکێشە سیاسی و ئابوورییەکانی جیھان ناسراوە، ھۆکاری گرنگیی زلھێزە ئابوورییەکان بۆ ناوچەکە دەگەڕێتەوە بۆ دەوڵەمەندی ناوچەکە لە ڕووی جیۆپۆلەتیک و سەرچاوەی وزە ڕووسیا و چین بۆ ئەم گەرمەی… دەسەڵات، بۆ کۆنترۆڵکردنی ھێزی دەریایی، لە وتارێکی مانگی حوزەیرانی ٢٠١٢دا، گۆڤاری فۆرن پۆلیسی، گەرووی ھورموزی بە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و داردانێل بەراورد کردووە، ناوچەکەی بە خاڵی خنکاندنی دەسەڵاتی ڕووسیا لە ڕابردوودا وەسف کردووە، ئەوان بەدوای بەدیلێکدا دەگەڕێن بۆ ھەناردەکردن بەرھەمەکانیان بۆ ئەوروپا و ڕۆژئاوا. بۆ نمونە سعودیە بیر لە بۆری نەوتی نوێ دەکاتەوە بۆ سوڵتانییەتی عومان و یەمەن، ھاوکات عێراق دەگەڕێتەوە بۆ بوژاندنەوەی بۆرییەکانی لەگەڵ سوریا وەک ڕێگایەکی نوێ بۆ گواستنەوەی نەوت بۆ دەریای ناوەڕاست ڕۆژئاوا ناتوانێت ڕێگەیەکی تر بدۆزێتەوە بۆ زیندووکردنەوەی لە چوارچێوەی ئێراندا، گرنگی ستراتیژی ئەم گەرووە ئەوەیە کە ھەموو وڵاتانی بەرھەمھێنەری نەوتی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست بە بازاڕەکانی ئاسیا، ئەوروپا و ئەمریکای باکوورەوە دەبەستێتەوە. بۆیە مەبەست لەم بابەتە لێکۆڵینەوە لە ڕووداوەکانی ئەم دواییەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست خستنەڕووی ئەگەرەکان بە دوای پارچە پارچەی نەخشەیەکی تری گەرووی ھورمز لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و لێکۆڵینەوە لە گۆڕانکارییەکانی بازاڕەکانی جیھان. (Boh, ٢٠١٦)

تورکیا کارەکتەری کاریگەرە لە سیاسەتی دەرەوەدا
دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، ھیچ پارتێکی دەسەڵاتدار لە وڵاتدا نەیتوانی شکۆمەندی بۆ وڵات بگەڕێنێتەوە، بەڵام ئەوەی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان ئێستا دەیکات کارتێکی بەھێزە بەرامبەر وڵاتان ئەندامێتی لە یەکێتی ئەوروپا، ھەژموونی لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و شەڕی ئیخوان لە ناوچەکەدا تا ڕادەیەک بووەتە کارتێکی فشار بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی.
فراوانبوونی ھاوپەیمانی نوێی نێوان یۆنان و ئیسرائیل و میسر لە کۆڕبەندی غازی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و لەم دواییانەشدا، دوورخستنەوەی تورکیا لەو ھاوپەیمانییە، مەترسییەکی گەورەی بۆ سەر ئابووری تورکیا دروستکرد پەرلەمانی تورکیا دوای ڕۆژێک ڕێککەوتنەکەی پەسەندکرد، تورکیاش وەکو تاکە وڵاتێک لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست کە ھەرچەندە بەرھەمھێنەری وزە نییە، بەڵام ٩٥%ی سەرچاوە وزەییەکانی ھاوردە دەکات. ساڵانە ٥ ملیار دۆلار بۆ ھاوردەکردنی وزە خەرج دەکات وزەی وڵاتان بۆ بازاڕەکانی جیھان.(GÖL, ١٩٢٣-١٩٣٩)

دوو سیناریۆ ھەیە بۆ ڕوونکردنەوەی مەبەستی تورکیا لە ڕێککەوتنەکەدا:
یەکەمیان دەگەڕێتەوە بۆ گرژییەکانی تورکیا لەگەڵ ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست، کە دەکرێت لەم خاڵانەی خوارەوە ئاماژەی پێبکرێت:

• لیبیا دوای ڕووخانی ناسەقامگیری حکومەتی قەزافی لیبیا ڕۆژانە یەک ملیۆن بەرمیل نەوت بەرھەم دەھێنێت، ئەفریقا زۆرترین یەدەگی نەوتی ھەیە، ٢.٩% ٠.٨%ی یەدەگی نەوتی جیھان پێکدەھێنێت و چوارەم گەورەترین بەرھەمھێنەری غازی سروشتییە لە ئەفریقا.
• بەپێی ڕێکەوتنی دەریایی نێودەوڵەتی ساڵی ١٩٨٢ تورکیا تەنھا ١٢ میلی دەریای ھەیە، دووری دەریاکە ھیچ سەرچاوەیەکی ووزەی نییە، بۆیە دەیەوێت پەرە بە بەندەرە دەریایەکانی بدات، بەتایبەت ئەو ناوچەیەی لەگەڵ لیبیا ڕێککەوتوون کە سەنتەری سێگۆشەی نێوان قوبرس و ئیسرائیل و یۆنان بە ژیری وزە، واتە ڕۆژھەڵات و باشووری قوبرس دادەنرێت، نەک باکوری قوبرس کە لە تورکیا نزیکە.
• کاتی ڕێککەوتنی دەریایی نێوان تورکیا و لیبیا، زۆربەی ھاوکێشە سیاسییەکانی جیھان و ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست دەگۆڕێت، ئەمەش بەھۆی دۆخی ئێستای یەکێتی ئەوروپا و ململانێی ھێزە نێودەوڵەتییەکان لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست بە گشتی و سوریا بە تایبەتی دوای ڕووداوەکانی مانگی ئۆکتۆبەر لە سوریا، ھۆکاری گرنگن بۆ ھەر گۆڕانکارییەک لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست.
• ڕێککەوتنەکە دەبێتە ھۆی بڕینی بۆری غاز کە لە قوبرس لەلایەن ھاوپەیمانی ئیسرائیل و یۆنان و قوبرس و میسرەوە دۆزرایەوە. ڕەجەب تەیب ئەردۆغان لە بەیاننامەیەکی فەرمیدا ڕایگەیاند، ھیچ غازێکی ناوچەکە بەبێ تورکیا ناتوانرێت ھەناردەی ھیچ وڵاتێک بکرێت لە یەکێتی ئەوروپادا، ئەردۆغان جگە لە پەنابەران کارتێکی تری فشار لە دژی ئەوروپا بەکاردەھێنێت، ئەمەش کاریگەری لەسەر داواکارییەکانی تورکیا بۆ ئەوروپا دەبێت، بەتایبەتی دوای ئەو کارانەی یەکێتی ئەوروپا دژی تورکیا لە سوریا.
• مەترسییەکانی ھەژموونی ڕووسیا لە لیبیا بۆ ئەمریکا کەم نییە، چونکە ئەو ھێزانەی ڕووسیا پاڵپشتی دەکرێن لە لیبیا، لەلایەن ئیمارات و میسرەوە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ فەرەنسا، ئەمەش کاریگەری دەبێت لەسەر نزیکبوونەوەی ھاوپەیمانەکانی ئەمریکا لە ڕووسیا لیبیا نەتەوەیەکگرتووەکان، چاوەڕوان دەکرێت حکومەتی دانپێدانراو ڕووبەڕووی شەڕێکی خوێناوی دیکە ببێتەوە لە سوریا.
• ئابوورییەکەی بەھۆی شەڕی سوریاوە زیانی سەربازیی بەرکەوتووە، بۆیە بوونی لە لیبیا دەستکەوتی ئابووری باشی بەدوای خۆیدا دەھێنێت، ھەروەھا بۆ فەرەنسا.
• ئەگەر تورکیا بەم ڕێگایە کەشتیەکانی بۆ لیبیا بنێرێت، ئیسرائیل و یۆنان و قوبرس ناوەستن، ھێرش دەکەنە سەر کەشتیەکان، جارێکی دیکە ئاژاوە لە بازاڕی ئابووریدا دروست دەبێتەوە.
• بەردەوامی گەشەسەندنی چین لە جیھاندا بە گشتی و ئەفریقا بەتایبەتی، دیسانەوە گرژی لە نێوان چین و ئەمریکا دروست دەکات، چونکە، دوای ڕووداوەکانی بەھاری عەرەبی، ئاستی وەبەرھێنانی چینی لە لیبیا ڕۆژ لە دوای ڕۆژ زیاتر دەبێت.
  ئەمریکا بێدەنگی و ھاوسەنگی پەیوەندییەکانی لەگەڵ حکومەتی نێودەوڵەتی و گروپە سوپاکانی لیبیا و تورکیا و قەتەر وەکو بەرد فڕێدان بەکاردەھێنێت بۆ لاوازکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ڕوسیا بەتایبەتی لەسەر پرسی سیستەمی مووشەکی.
  بەھۆی گرنگی ستراتیجی تورکیا، دەکرێت ئەو ڕێککەوتنە گوشارێکی دیکەی ئەنقەرە بێت بۆ سەر ناتۆ دژی ڕێککەوتنی ئیسرائیل لەگەڵ وڵاتانی ئەندامی یەکێتی ئەوروپا، بەڵام کارتێکی فشار بێت بۆ ڕێگریکردن لە ھەناردەکردنی غاز بۆ بازاڕەکانی ئەوروپا.
  ئایدۆلۆژیا و جوگرافیا و دیمۆگرافیا و کولتوور سەرچاوەی ھێز و ئایندەی ھەر وڵاتێک دیاری دەکەن، بۆیە قوڵبوونەوەی ململانێکانی نێوان گروپە چەکدارەکان لە ناوچەکەدا کاریگەری لەسەر نرخی نەوت و گاز دەبێت، بەتایبەتی ئەگەر ڕێککەوتنی نێوان تورکیا و لیبیا بچێتە بواری جێبەجێکردنەوە ئەوروپا، لە ھەمان کاتدا بۆ ئەمریکا، لیبیا دەبێتە ڕێگایەکی ستراتیژی بۆ ھەناردەکردنی گازی نوێی ھورمز بۆ بەندەرەکانی سینا و لەوێشەوە بۆ ئەفریقا، ئەمەش سیاسەتێکی ئەمریکایە لە وەڵامی فشارەکانی ئێران بۆ داخستنی سەرچاوەکان گەرووی ھورمزخوێندنەوەی ڕووداوەکانی ئەم دواییەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و ئۆراسیا دەریدەخات کە سیاسەتی دەرەوەی حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی ئەمریکا لە دوای جەنگی جیھانی دووەم بریتییە لە کۆنترۆڵکردنی ئەو ھێزە ئاوییانەی کە وزە دەگوازنەوە بۆ بازاڕەکانی ئەوروپا و ئەمریکای باکوور لە ڕێگەی ئاسیا و ئەوروپا و باکووری ئەفریقا .
  لەدوای جەنگی ڤێتنام، ئەمەریکا لەڕێگەی شەڕی وەکالەت، ھەوڵیدا وڵاتانی ناوچەکە کۆنتڕۆڵ بکات، بۆ ئەوەی ھێڵەکانی گواستنەوەی وزە کۆنتڕۆڵ بکات، بۆ ئەوروپا، بۆیە لەڕێگەی پۆڵەندا، ھاوکاری ھەر لایەنێکی کرد بۆ ئەوەی مەترسی لەسەر ئەوروپا دروست بکات.
  کۆنتڕۆڵکردنی ئۆراسیا واتە کۆنترۆڵکردنی ھەموو جیھان چونکە تاکە ھەرێمە کە دەتوانێت حوکمڕانی ناوچەی ناوەڕاست بکات. (parliment, ٢٠٢٣)

کۆبەند
وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا، جیاوازییە سەرەکییەکانی سیاسەتی دەرەوەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و ڕۆژئاوا بریتین لە داڕشتنی سیاسەتی سیاسی، ئابووری، کولتووری، و داڕشتنی سیاسەتی دەرەوە. باسی تورکیا و سعودیەمان کرد. سیاسەتی دەرەوەی وڵاتانی دەرەوەی ئەورووپا و ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست کاریگەری زۆری ھەیە لە سەر ئاڕاستەی سیاسەتەکانی جیھان و قۆناغەکانی داھاتوو. باشترین بژاردە نزیکبوونەوە لە ڕووی سیاسی و ئابوری لە نێوان وڵاتاندا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ھەموو ئەو تەحەددای گەورەیانەی ڕووبەڕووی جیھان دەبنەوە. بێگومان زلھێزەکانی جیھان بە فراوانکردنی ئاستی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان کاریگەریی یەکلاکەرەوەیان دەبێت لە داڕشتنی سیاسەتی جیھانی داھاتوودا.

سەرچاوەکان
Boh, R., ٢٠١٦. The Limits of the U.S.-Saudi Relationship. time, p. ١٧.
Dorraj, M., ٢٠١٧. Middle East Foreign Policy. oxfordre, pp. ٢-١٦.
Dyson, S. B., ٢٠١٧. Leaders and Foreign Policy: Surveying the Evidencelocked. oxfordre, p. ٢.
FOREIGN POLICY: THE MIDDLE EAST (٢٠٢٣) the policy circle.
FRIEDMAN, T. L., March ٥, ٢٠٢٤. Inside America’s Shadow War With Iran. nytimes, p. ٤.
GÖL, A., ١٩٢٣-١٩٣٩. A SHORT SUMMARY OF TURKISH FOREIGN POLICY:. dergipark, pp. ١-١٥.
Hinnebusch, R., ٢٠١٨. Foreign policy making in the Middle East. manchesterhive, pp. ٢-٨.
JOVANOVSKI, K., ٢٠٢٣. Rekindling Diplomacy: Turkish-Israeli Relations Enter New Phase. themedialine, pp. ١-٦.
Mekay, E., ٢٠٢٣. A very special relationship: the US and Saudi. ibanet, p. ١٤.
Olsen, N. P., ٢٠٢٣. Preserving U.S. Military Advantages in the Middle East. washingtoninstitute., p. ٤.
parliment, e., ٢٠٢٣. EU-TURKEY STATEMENT & ACTION PLAN. europarl, p. ١٢.
pewresearch, ٢٠١٨. Eastern and Western Europeans Differ on Importance of Religion, Views of Minorities, and Key Social Issues. pewresearch, pp. ٢-١٨.
sapir, T., ٢٠٢٢. The Political Power of the Shiite Opposition: Can Hezbollah be Weakened through a Political Process?. israel-alma., pp. ٢-١٦.
Wakil, S. E., ٢٠٢٣. Sadat without a doubt.. quora., p. ١.