نه‌ورۆز د ناڤبه‌را پیرۆزكرن و بێبهاكرنێ‌ دا

• نه‌ورۆز د ناڤبه‌را پیرۆزكرن و بێبهاكرنێ‌ دا!

محسن عه‌بدلڕه‌حمان

• د ڤان چه‌ند سالان دا و لژێر زهنییه‌تا شكاندن و گاوركرنێ‌، هنده‌ك كه‌س كو كارێ‌ وان نه‌گلتور و مێژوویه‌، ب ناڤێ‌ گۆتارخوین و بانگخواز دیاربووینه‌، كۆرانه‌ و ب پیڤه‌رێن فیقهی بڕیارێ‌ ل سه‌ر روودانێن مێژوویی دده‌ن، هه‌ر تشتێ‌ بوو دێ‌ بێژن د قورانێ‌ دا نینه‌، هه‌چكو قورئان ئینسكلوپیدیا! ئێك ژ وان هه‌لكه‌فتێن سالانه‌ تۆشی هه‌ره‌شه‌ و گاوركرنێ‌ دبن، پیرۆزه‌ جه‌ژنا نه‌ورۆزێ‌ یه‌، لڤێره‌ تنێ‌ دێ‌ ئاماژه‌كه‌م هه‌لویستێ‌ ئه‌وان ئه‌ره‌بێن كو خه‌لیفه‌ و میر و شاعر وه‌كو (عه‌لی كوڕێ‌ ئه‌بو تالبی) و هنده‌كێن دی، دیسان شاعرێن ئه‌ره‌ب ل سه‌ر ده‌مێ‌ جودا چاوا به‌حسێ‌ نه‌ورۆزێ‌ كرییه‌؟
• بهزرا ئه‌ڤ هه‌موو كه‌رب و كین و دژایه‌تییا نه‌ورۆزێ‌، نه‌ ژ به‌ر كو نه‌ورۆز ئێكه‌م جه‌ژنا مرۆڤینیێ‌ یه‌، لێ‌ دیاره‌ داخا وانه ئه‌وه‌ كو ل سه‌ر ده‌مێ‌ ساسانییان ئۆلا زه‌ره‌ده‌شتی كربوو ئۆلێ‌ فه‌رمیێ‌ ده‌وله‌تی، و فه‌رمیبوونا زه‌ره‌ده‌شتیێ‌ فه‌رمیبوونا جه‌ژنا نه‌ورۆزێ‌ بوو، هوسا دژایه‌تیا ئیسلامه‌ویا بۆ نه‌ورۆزێ‌ دئه‌نجامدا دژایه‌تییا زه‌ره‌ده‌شتیێ‌ یه‌، و زه‌ره‌ده‌شتی هێڤێنێ‌ زمانی كوردییه‌، دیسان زه‌ره‌ده‌شتی مێژوویا كوردییه‌ بۆ پتری هزار سالان! ئانكو دژاتیا نه‌ورۆزی َدژایه‌تیه‌كا نه‌په‌ن و ڤه‌شارتییه‌ بۆ زمان و كلتور و مێژوو یا كورادنه‌!
• ئه‌ڤێن لژێر تنێ‌ چه‌ند نموونه‌یه‌كن، كو نه‌ورۆزێ‌ چ په‌یوه‌ندی ب دین یان باوه‌رییه‌كێ‌ ڤه‌ نینه‌، و من ژێده‌ر و نموونه‌یێن ئه‌ره‌بی ئینانه‌، تنێ‌ چنكو ئیسلامه‌ویێن هه‌ڤچه‌رخ نه‌ورۆزێ‌ ب كرێت دبینن و ب ئاكرپه‌رێسیێ‌ تاوانباردكه‌ن! له‌ورا ئه‌ڤه‌ نه‌ورۆزا پیرۆز ل سه‌ر زارێ‌ بابكالێن موسلمانانه.
• ژ ئالیێ‌ كوردان تنێ‌ شێخێ خانی به‌سسه‌، چنكو نه‌ ئۆلداره‌ك دشێت سه‌رێكزێده‌كرنه‌كا دینی و نه‌ نه‌ته‌وه‌خوازه‌ك دشێت سه‌رێكزێده‌كرنه‌كا نه‌ته‌وه‌یی ل سه‌ر بكه‌ت، ئه‌وێ‌ د شاكارا خۆ دا ل ئێڤارییا نه‌ورۆزێ‌ مه‌م و زینێ‌ لبه‌ر ئاگری دگه‌هینیت هه‌ڤ!
• (بن الضياء) د مێژوویا مه‌كه‌/ و مه‌قریزی د(المواعظ ، 2/33) دا د بێژن: ده‌مێ‌ بره‌هیم بو ناڤ ئاگری هاتییه‌ هاڤێن، ژیێ‌ وی شازده‌ سالبوون، د وێ‌ شه‌ڤێ‌ دا تا سپێدێ‌ كه‌سه‌كێ‌ ل دونیایێ‌ مفا ژ ئاگری نه‌كربوو، له‌ورا گۆتنێ‌ نه‌ورۆز.
• بن عه‌ساكر (61/65) ژ ئیسحاقی ڤه‌گێرا و گۆت جوبه‌یرێ‌ ژ زه‌حاكی ژ كوڕێ‌ عه‌باسی گۆت: رۆژا جوانكاریا (یوم الزینه‌) كو ژڤانێ‌ د ناڤبه‌را میسای و سێهربه‌ندێن فیرعه‌ونی، دگه‌ل ئێكه‌م رۆژا نه‌ورۆزێ‌ رێككه‌فت.
• دیسان دبێژن ئه‌و رۆژا عاشورایێ‌ بوو
• د هه‌مان ژێده‌ر دا بن عه‌ساكر (22/261)، ئه‌بو هوره‌یره‌ گۆت: ئه‌و رۆژا خۆدێ‌ ڤیایی ئونگوستیلا سلێمانی بو بهێته‌ ڤه‌گه‌راند، رۆژا نه‌ورۆزێ‌ بوو.

نه‌ورۆز د شیعرا ئه‌ره‌بی دا
خه‌لیفه‌ و میرێن ئه‌مه‌وی و عه‌باسی د نه‌ورۆزێ‌ دا دیاری لێكدگۆهارتن، بوهایێ‌ دیاریێن بو موعاوییه‌یی هاتینه‌ پێشكێشكرن گه‌هشته‌ ده‌ه ملیون ده‌رهه‌مان، و ل واست كو باره‌گایێ‌ حه‌جاجی بوو، ل 95م، رێوره‌سمێن نه‌ورۆزێ‌ هاتنه‌كرن، ئه‌ڤه‌ به‌رده‌وامبوو تاكو ته‌فسیكه‌كا ژ زێری بو كرنه‌ دیاری.
هه‌ژی ئاماژه‌كرنیێ‌ یه‌ كو ئه‌ره‌با پێش ئیسلامێ‌ نه‌ورۆز نیاسییه‌، ژبه‌ر پێگه‌هاندنا هه‌ڤسویاتیێ‌ ئه‌وان ل شام و حیجازێ‌ و پشتی ئیسلامێ‌ ژی و ژ ئه‌نجامێ‌ تێكه‌لبوونا ره‌گه‌زێن نه‌ره‌ب دگه‌ل ئه‌ره‌بان به‌رده‌وامبوو.
ئه‌ره‌ب دبێژن شیعر دیوانا ئه‌ره‌بانه‌، هه‌روه‌سا ئه‌ده‌بیات وژدانا گه‌له‌، له‌ورا نه‌ورۆز د شیعرا ئه‌ره‌بی دا وێنه‌یه‌كێ‌ راسته‌قینه‌ دده‌ته‌ مه‌، شاعرا هایدان ژ جوانیا سرۆشتی وه‌رگرت، وه‌كو بوحته‌ری پیرۆزباهیێ‌ ل خه‌لیفه‌ موعته‌زدی دكه‌ت:
إنّ یومَ النیروز ِ عادَ الی العهدِ
الذی کان یسنه أردشیرُ
أنتَ حولتـَه الی الحاله‌ِ الاُولی
و قد کانَ حائراً یستدیرُ
و ئیبن ئه‌لـموعته‌ز دبێژیت:
کیفَ إبتهاجُک بالنّـوروزِ یا أمَلی
فـَکـُلّ ُ ما فیه یحکِـینی وأحکـِیــِه
فـتاره‌ ًکـلهیبِ النـّارفی کـبـــــــــدی
وماۆُه کـَـتـَوالــی عـَـبـــــرَتـــی

ده‌مێ‌ لدور نه‌زرۆزێ‌ و ئاهه‌نگێن بهارێ‌ تێبینیدكه‌ین، كو ل سه‌ر ده‌مێ‌ ئه‌مه‌وی ده‌نگڤه‌دانا وی َتنێ‌ دهۆندر كومكرنا زێره‌سه‌رێ‌ یه‌، ئانكو ده‌وله‌تا ئه‌مه‌وی تنێ‌ ژ لایێ‌ ئابووریڤه‌ گرنگی ب نه‌ورۆزی َدایه‌، شاعیر جه‌ریر دبێژیت: ئه‌بو ته‌مام ئاماژه‌دكه‌ته‌ نه‌ورۆزێ‌ و وی باوه‌ری هه‌یه‌، كو نه‌ورۆز خه‌لكی چاكدكه‌ته‌ڤه‌:
عجبتُ لفخڕ التغلبی و تغلبٍ
تو‌ودی جزی النیروزِ خضعاً رقابها
ئه‌بو ته‌مام ئاماژه‌دكه‌ته‌ نه‌ورۆزێ‌ و وی باوه‌ری هه‌یه‌، كو نه‌ورۆز خه‌لكی چاكدكه‌ته‌ڤه‌:
سیقت الی الخلق فی النیروز عافیه‌
بها شفاهم جدید الدهر من خلقه
و ئه‌بو نواس ئافرییه‌كێ‌ ل سالۆخه‌تدانا نه‌ورۆزێ‌ دده‌ت:
یباکرنا النوروز فی غلس الدجی
بنور علی اڵاغصان کاڵانجم الزهر
ناڤێ‌ نه‌ورۆزێ‌ د مێژوویا ملله‌تان دا هه‌ڤبه‌ندبوویه‌ ب بهارێ‌ ڤه‌، ژ وانا شاعیر ئه‌لبوحته‌ری:
اتاك الربیع الطلق یختال ضاحكا
من الحسن حتی كاد ان یتكلما
وقد نبه النوروز فی غسق الدجی
اوائل ورد كن بالامس نوما
یفتقها برد الندی، فكانه
ینبت حدیپا كان قبل مكتما
ومن شجر رد الربیع بشاشه‌
وكان قذی للعین، اذا كان محرما
احل، فابدی نسیم الریح، حتی حسبته
یجئ بانفاس الاحبه‌ نعما
بوحته‌ری ژ ناڤدارترین شاعیرێن چه‌رخێ‌ عه‌باسی یه‌، نه‌ورۆزێ‌ نیگاردكه‌ت كو ئه‌و داخوازنامه‌كه‌ بو ته‌بابێ‌ دا دانپێدانێ‌ ب ده‌ستپێكا بهارێ‌ و پێدڤییاتیا ئاهه‌نگگێرانێ‌، و نه‌ورۆزێ‌ هه‌ڤبه‌ندی بهار و گۆل و جوانی و هۆگریێ‌ دكه‌ت، و ئیبن ئه‌لرومی و ل باوه‌ریی َیه‌ كو نه‌ورۆز وه‌كو جه‌ژنا قوربانییه‌:
أسعد بعید أخی نسک واسلام
وعید لهو طلیق الوجه بسام
عیدان: أضحی و نوروز کأنها
یوما فعالک من بۆس و انعام
أضحت یمینک فــی النـــوروزفائضـــه‌
بالمال لا الما‌ء فیضاً غیر ارهام
موته‌نه‌بی په‌سنا ئیبن ئه‌لعه‌میدێ‌ وه‌زیرێ‌ روكن لده‌وله‌ یێ‌ بوه‌یهی