ژڤانا شەهیدێن ئەنفالێ د بێ دەنگیا جیهانا ماف پەروەر

دیرۆک: وەفا ئەحمەد

ئیڕو ل دەما ئەنفالێ، ئەنفال برینەك مایی سەر لەشێ مروڤانتیێ كو چوو جاران چێنابیتەڤە.ئەنفال ناڤێ سورەتەكا قورئانێیە،لێ د پراكتیكدا مەزنترین پڕوژەیا پاكسازیا نەژادییە كو ژ لایێ ڕژیما بەعس ب سەركاتیا ڕاستە ڕاستا سەدام حوسێن ژ تەكریتێ ڕە هات ئەنجامدان، سەبر و هەدار و خوەڕاگری و خەباتا خەلكێ هەرێما كوردستانێ دژی نەژاد پەرستیا ڕژیما بەعس یا تێكەل ب ناڤێ ئەنفالێ بووی.
دڤێ تاوانا دژی خەلكێ سڤیل كو ژ ئالییێ ڕژیما بەعس ب شیوەیەك مەرەمدار و ب بەرنامەیەك دارێشتی چێبوو كویراتیا كارەساتێ ب قاسەك ترسناكە كو ب بوورینا چەندین ساڵا نەك نەهاتیە ژ بیركرن لێ بگرە هەمی ڕۆژا پەڕەك تازەتر ل كویراتی و كوریشكێت وێ كارەساتێ ب شوێن پییێن كو ژ زیندە ب چال كرنا ب هەزاران ژن و زەلامم و زاروكێن كورد خوە ب ڕووهنی نیشا ددەت.گەل وێ چەندێ كو دادگەیی كرنا سەدام و هەڤالبەند و دەستەكێن وی د دادگەهێدا هات ئەنجام دان و وان سزایا خوەژی وەرگرت لێ هێش جهێ ڤێ برینا كویر چێنەبوویە و پڕانیا بنەمالە ومالبات و مایی یێن ڤێ تاوانێ نها ژی هەر ڕەش پووشن.
ل یاسایا نیڤ دەولەتی یا مروڤدوستانەدا سێ پڕەنسیپێن بنگەهی ژ بو پاراستنا سڤیلان هەیە، پڕەنسیپا ڤەقەتاندنێ كو ئەڤ پرەنسیپە ژ بو جودا كرنا وان كەسانە كو د شەڕ و جەنگ و دوژمناتیدا چوو دەست تێوەردانەكا وان نینە. كومیتەیا خاچا سوور ژ ویڕە دبێژیت پڕەنسیپا ڤەقەتاندنێ.پڕەنسیپا ڤەقەتاندنێ دگەل پڕەنسیپا پاراستنا سڤیلان ڕوولەك بنچیەنییە د مافێ نیڤ دەولەتییا مروڤ دوستانەدا. ب كورتی و كورمانجی د شەڕو جەنگاندە هێڕشكرنا سەر سڤیلان وتشێن سڤیل ڕێ پێنەهاتیە دان و قەدەخەیە و خوە بكار ئانینا چەك كو مەرەم و ئارمانجا سەربازی و ناسەربازی ژێك جودا ناكەت قەدەخەیە.

“ئیڕو ل دەما ئەنفالێ، ئەنفال برینەك مایی سەر لەشێ مروڤانتیێ كو چوو جاران چێنابیتەڤە”

پڕەنسیپا دوویێ هەڤسەنگییە، واتە سزادانا تاوانەك دگەل تووندیا سزادانێ هەڤسونگ بیت. واتە ئەگەر ئارمانج و مەرەم سەربازی بیت، نابیت كو تووندیا زیانێ سڤیلانتی بهتر و زێدەتر بیت. سێیەم ژی هشیاری ژ بو پاراستنا خەلكێ سڤیل و تشتێن وان واتە خوە د هێڕشەك بو سەر بنگەهەك سەربازی دڤێت كو سڤیل ب ڕیكا مكەبەرە و بلندگویان و بروشور و كەتەلوگان و ….. بهێن هایدار كرن ژ بەر كو نەكەڤن بەر ئەگەرا چوو ئارمانج و هێڕشان.
ئەڤ پڕەنسیپە ژ بو یەكسانی و ئیكبوونا پڕەنسیپا ڤەقەتاندن و هەڤسەنگییی زەرووری و حەوجەدارییەك لازمە، ل گوور ئامارێن پشتڕاستكری ل سالا 1988 د حەفت مەهێن ئەنفالێ،ب تنێ د كەركوك و دیالە و نەینەوا و سەلاحەددین بهتر ژ چار هەزار و دوو سەد گوند هاتن وێران كرن و خەلكێ ب دەستهەڵاتێ وان جهان ژ لایێ ئارتێش و سوپا و ئەمن و ئاسایش و هاوالگەریا ئێراقێ هاتن دەستەسەركرن، كوشتن و ئان ژی زیندە ب چال كرن.كوشتن و جینوساید كرنا خەلكێ حەلەبجه ب گازا شیمیایی كو هێش نەخوشییێن دەرەكی و لاوەكی بەچێلا بریندارین ڤێ تاوانێ بەر نەدایە، چوولكرنا باژێڕین كەلار و چەمچەمال و حەلەبجە و خورمال و قەرە چولان و تەوێلە و …. هەمی د مەسەلا ئوپەراسیونا ئەنفالێدا هاتن ئەنجام دان و ئەڤ تاوانە تاوانەكە دژی مروڤانتی، تاوانەكە كو دژی خەلكێ سڤیل دهێت ئەنجام دان، نە ب تنێ نافێ خەلكێ سڤیلل گور مافێ نیڤ دەولەتیا دوستانە نەهاتیە پاراستن و ل بەرچاڤ گرتن بەلكو كوشتن و ب كویلە برن و تووند و تیژیا سێكسی یا نامروڤانە و زیندانی كرن و ئەشكەنجەدان ژی تێدا چیبوویە.
پڕانیا ناڤ نیشانێن كو د سیستەما سزادانێ دا كو تاوانێت دژی مروڤانتی بوویە ب وان ڕە هاتیە دان، تاوانا دژی مروڤانتی ژ هەموویان زێدەتر ژ لایی حكوومەت و دەستهەڵاتدار و ئورگانین سیاسی دهێتە ئەنجام دان.ئێشاندن و ئازاردانا گروپەك تایبەتە و جێوازیا وێ د گەل جینوساید(نفش كوژی)د ڤێدایە كو د ڕاستیدا مەرەم ب تنێ ژ ناڤ برن نینە، بەلكو ئازار و ئەزیەت و ئێشاندنە. ب ئەگەرا بلنداهیا زور یا كوشتنا خەلكێ سڤیلێن ڤان ناڤچەیان ڕێكخراوا نێڤ دەولەتی( نەتەوێن ئێكگرتی)تاوانا دژی مروڤانتیێ د ڤان قوناخاندا تومار كرییە،لێ ئەنفال ل ڤیرەدا ب دویماهی نەهات و پێڤانەك زێدە مەزنتر ژ تاوانا دژی مروڤانتییی مینا برینەك كو چوو جاران چێ نابت د گەل خوەدا هەبوو و ئەژی نفش كوژی و جینوسایدا ب ئەشكەرایا بارزانیان بوون، جینوساید یان ژی كوشتنا ب كوم ئیك ژ تاوانێن پڕ گرنگێن نیڤ دەولەتیە كو مادەیا پێنج یا قانون و بەیاننامەیا ڕوما بەرژەوەندیا دیوانا جەزایی ل بارا وێ ڕاگەهاندییە، جینوساید ل گور بەلگەنامە و دیكومێنتێن نیڤ دەولەتی یێن كوشتنێ، سەدمە و بریندار كرن و زیان گەهاندنا تووند یا دەروونی و جەستەیی،دانانا كەس و ئەندامێن گروپان د بارودوخین نەگونجایێن دژوار و نەمروڤانە ژ بوو مرنێ، ڕێ گرتن ل ژ دایكبوون و زارووك بوونێ،ڤەگوهاستنا زێچ و زارویان ژ گروپەك ژ بو گروپەك دی ب مەرەما ل ناڤبرنا نەژاد و نفش و مەزەهب و ئایین و نەتەوە و قەومییەتا گروپەك تایبەت، ژ لایێ ماف(حقوقی) و جەزایی دڤێت كو ب دەست خستنا ڤێ حالەتێ ب پراكتیك مومكین بیت.
جینوساید د هن توانێن مینا تاوانا دژی مروڤانتی و توانا جەنگ و توانێت سروشتی و ئاسایی جهەك تایبەت ب خوە هەیە،ژ بەر كو ئەم تاوانە دەمەك دقەومت و چێ دبە كو مەرەم ژێڕە مەرەمەك تایبەت ئا بالا دەست بوونا گروپەك تایبەت نیشا بدەت. بارزانی ب سێ قوناخاندە هاتن ئەنفال كرن،لێ ئوپەراسیونا ئەنفال كرنا وان ب مەرەما جینوسایدا ئیكەم كوم كرنا گروپەك ژ زەلامان د سێ قوناخاندا هاتن ئەنجام دان كو د سالا 1983 كو ئێكەم قوماخ بو د 31/07 یا زەلامان،ب تنێ زەلامێن جهێل و لاو و دان عەمر د كەمپێن قودس و قادسیە و قوشتەپە هاتن دەستەسەر كرن،ل 08/10 دیسان ب تنێ زەلام د كەمپێن دیانا و حەریر و بەحركە هاتن دەستە سەر كرن و ل 01/10 كو د ڤێ قوناخیدا تولاز و نەوجەوانێن تا ژێر یازدە سال و پیر و كالیش د ناڤا كەمپا قوشتەپە دەستەسەر كرن و د هەمی ڤان قوناخاندا هەموو ئەڤ كەسە ژ بو بیابانێن سەماوە هاتن ڤەگوهاستن و د خراپترین بارێ ژیانێ و بێی ل بەرچاڤ گرتنا بچویكترین و كێمترین مافێ مروڤان ب تاوانا بێ گونەهبار بوونێ و ب تنێ ب مەرەما جینوساید كرنێ زیندە ب چال بوون. د قوناخا داویدا ب كومكرنا نەوجەوان و پیرو كالان و زیندی زیندی چال كرنا وان تراژیدیایا جینوسایدێ تومار كرن و ب ڤەگوهاستنا ژن و كەچ و زاروكێن وان د كەمپان دا مالباتا وان ژی خستنە ناڤا بارەك وەسا دا كو چوو جێوازییەك د گەل زیندی ب چال كرنا زەلامێن وا دە نەبوو، ژ ناڤبرنا نەوجەوان و جهێلان دەرفەت و ئیمكانا زاوزی كرن و ژ دایكبوونێ ب ئەشكەرا ژ ڤی نەژادی د وێ سەردەمێدا قوت كر و ژن و كەچێن وان د خراپترین بارێ ژیاندیا بازرگانی و كڕین و فروشتنا خوراكێ د وان بارودوخێ كو چوو كار و دەرامەتەك ژی نەبوو، داڤ ب داڤ و زراڤ زراڤ جینوساید كرنا نەتەوەیەك نیشانا جیهانێ دا.
بێ گومان ئەگەر ئەم بخوازین كو د جیهانێدا لدویڤ شەڕێ جیهانی ل بارا جینوسایدەك نەتەوەیی و نەژادی بئاخڤین، چوو پێنەڤێن كو ئەڤ تراژیدیایە یا ب ناڤێ كوردێن بارزانی هاتیە تومار كرن و دكارە كو بسەلمینێ ژی. چیڕوكێن زێدە ل سەر بار و گوزەران و ژیانا نا مروڤانەیا كەمپێن سەردەما بەعس هەنە كو هەر ئیك ژ وان ب خوینا مالباتەك ڤە هاتیە گرێدان، كێم مالباتێن بارزانی هەنە كو د ئەنفالێدا چوو پشكا وان نەبیت و ژ هەمیان پڕ ئێش و ئازارتر ئەڤەیە كو ئەڤ ئوپەراسیونێن جینوسایدێ تا نهو وەك جینوسایدەك ژی ب ل بەر چاڤگرتنا كو هەمی ڕەهەند و كوریشكێن جینوسایدێ ژی هنە نێ دیسان ژی د دیوانا جەزایی نەهاتیە تومار كرن. د دەما جینوساید كرنێ ژی تەڤ ڕێكخراوێن مافێ مروڤ بێ دەنگ بوون و كلماتا وان نەهات و د پەرلەمانا ئیراقێ ژی ب جیدی بەحسا وێ نەهاتیە كرن.ب هیڤیا ڕوژەك كو بگەهین قوناخەك كو قەدر و ریزا خوینا ڤان شەهیدا بزانین كو ب خوینا خوە دارا نیشتیمانێ ئاڤ دای و ب هیڤیا وێ روژێ كو ژ بوو مانەڤەیا ناڤێ ڤان شەهیدێن ستەملێكری پێنگاڤەك كارتێكەر و هەژی بهێت هاڤیتن و ژڤانا مه د 31/7/ ڤەگەرهانا شەهید و قوربانییێن جینوساید و نەژاد پەرستیا ڕژیما بەعس د بێ دەنگیا هەمی رێكخراوێن مافێن مروڤێن جیهانی ژێ بیابانێن سەماوە.