ژیانا محەمەد عارفێ جزیری

ژیانا محەمەد عارفێ جزیری (١٩١٢ -١٩٨٦)* (بلبلێ کوردستانێ) محەمەد عارفێ جزیری، د سالا ١٩١٢ان دە ل جزیرا بۆتا ھاتیە دنیایێ. دەما د سالا ١٩١٤ان دە شەرێ یەکەم ئێ جیھانێ دەست پێ دکە، محەمەد عارفی ٢ سالییە. وەکە کۆ د ناڤ خەلکێ دە ژی تێ گۆتن شەر و خەلایێ ب ھەڤ رە دەست پێ دکن. نە تەنێ حالێ مالباتا محەمەد عارفی ھەر وەھا حالێ ھیچ مالبەتەکە کورد خوەش نینە. د ڤی شەرێ دژوار دە باڤێ محەمەد عارفی ژ ئالییێ دەولەتا ئۆسمانی ڤە تێ شاندن ژ بۆ جەبھەیا شەری. لێ مخابن ئەم نزانن بێ ئەو چوویە کیژان جەبھەیێ. ژ بۆ کۆ د ئەو دەمێ دە جەبھەیا رووس و قافقاسیایێ، یا فیلیستینێ، یا یەمەنێ و ھتد. ھەنە. لێ چ حەیفە کۆ باڤێ محەمەد عارفی ژ شەری ڤەناگەرە و ئەو دمینە سێوی. محەمەد عارف ھێژ ١٣ سالییە، شەرێ ١٩٢٥ان دەست پێ دکە. ئەڤ شەر شەرێ رێخستنا کۆمیتەیا ئیستیقلالا کوردستانێ (ئازادی) یە. ب دەھ ھەزاران کورد د ڤێ سەرھلدانێ دە تێنە کوشتن. لێ یێن کۆ سەرپەرەشتیا بزاڤا کوردستانێ دکن، پرانییا وانا تینن زیندانا دیاربەکرێ. ھن ژ وانا ژی درەڤن ئیرانێ و ئاگرییێ. سەرۆکێ سەرھلدانێ شێخ سەعیدێ پالۆیی ئانگۆ پیرانێیە. د وێ دەمێ دە، د ئەو تەمەنێ خوە یێ ١٣ سالی دە محەمەد عارفی دگرن و تینن زیندانا دیاربەکرێ. ژ ٤ سالان زێدەتر د زیندانێ دە دمینە. د ڤر دە ئەم نزانن کا چەند سال جەزا ددنە محەمەد عارفی. لێ ب سەدەما کۆ ئەمرێ وی بچووکە، ژ عیدامێ خەلاس دبە. د سالا ١٩٢٨ان دە، د مابەینا سەرفەرماندارێ حەرەکەتا ئاگرییێ ئیحسان نووری پاشا و دەولەتا ترکییێ دە ھەڤدیتنێن دووقۆلی دەست پێ دکن. دەولەت ژ بۆ کۆ خوە ژ کوردان رە سامیمی و دۆستانە نیشان بدە لێبۆرینەکە دەردخە. د ڤێ لێبۆرینێ دە ھەموو کورد ژ زیندانێ دەردکەڤن. ژ زیندانیان یەک ژێ محەمەد عارفە کۆ سەربەست تێ بەردان. لێ ئەو ژ ٢ سالیا خوە و ڤر دە تو رەحەتییەکە ژ دل و جانێ خوە نەدیبوو. ل بەر چاڤێن وی سەیید عەبدولقادرێ کورێ شێخ ئوبەیدوڵاھێ نەھری کۆ سەرۆکێ جەمعییەتا تەعالی یا کوردستانێ بوو، ب کورێ خوە و ٤ ھەڤالێن خوە ڤە ھاتبوو دادگەھکرن و عیدامکرن. ھەر وەھا شێخ سەعید و ٤٦ ھەڤالێن خوە، ل بەر چاڤێن محەمەد عارفی ھاتبوون مەحکەمەکرن و عیدامکرن. ئەڤ بوویەرێن ھان ھەموو محەمەد عارفی کربوون شاھدێ خوە. داییکا محەمەد عارفی عەدلێ خان، سترانبێژەکا ب ناڤ و دەنگ یا جزیرا بۆتان بوو. ئەو ل بەر دەستێ داییکا خوە مەزن ببوو. عەدلێ خان ب ھەڤالێن خوە رە دچوو مەولوود و قەسیدە و شاھییان. ژ خوە د ناڤ کوردێن جزیرێ دە مەشھوورە، دبێژن د وەختێ دە میرێ بۆتان گۆتیە ‘ئەو کەسێ کۆ د جزیرا بۆتان دە قەسیدەیەک ئان سترانەکێ نزانبە ببێژە بلا ل جزیرا بۆتان نەمینە.’ ئەڤ تێ واتەیا کۆ دەنگێ خەلکێ جزیرێ زەحف خوەشە. محەمەد عارف، پشتی ڤان بوویەران دچە باژارێ دھۆکێ. ل ور دەست ب سنەتا زارۆکان دکە. دەنگبێژییا خوە بەردەوام دکە. پاشی ژ خوە رە خوارنگەھەکە ڤەدکە و ئابۆریا مالا خوە پێ دکە. د سالا ١٩٣٢ان دە ب کەچەکە جۆلەمێرگی رە دزەوجە و ژ ئەڤ زەواجێ ٢ زارۆکێن وی تێنە دنیایێ. د سالا ١٩٣٤ -٣٥ان دە ل بەغدایێ سێلکەکێ (پلاق) ب مەریەم خانێ رە دادگرە. د وێ دەمێ دە ھێژ رادیۆیا بەغدایێ نەھاتیە سازکرن. د سالا ١٩٤٦ و ١٩٤٧ان دە، تەڤی رەمەزان جزیری و چەند کەسێن دن کۆمەکە ئۆلی (دینی) ئاڤا دکن. ل کەرکووک و دووزخوورماتوو و گەرمیان و گەلەک جھێن دن مەولوود و ئیلاھییێن دینی دخوینن. محەمەد عارف، د سالێن ١٩٤٠ان دە ئەلماس خانێ دناسە. مالا ئەلماس خانێ وەکە مێڤانخانا ھونەرمەندان بوویە. ل ور ب عەلی مەردان، تەیار تەوفیق، رەسوول گەردی رە تێکلی داتینە. عەلی مەردان دبە پرەکە د مابەینا محەمەد عارفی و رادیۆیا بەغدایێ دە. د ڤر دە، دڤێ ئەم رۆلا عەلی مەردان یا ھونەری و پێوەندی دانینا د مابەینا دەنگبێژێن کورمانجێن ژۆرین و ژێرین (سۆران) دە ژبیر نەکن. د سالا ١٩٤٩ان دە دچە رادیۆیا بەغدایێ و د بەشا کوردی دە سترانا دبێژە و تۆمار دکە. د سالا ١٩٦١ان دە، ب حەسەنێ جزیری و ئیلیاس ھاجین رە دچە رادیۆیا کرمانشاھێ یا ئیرانێ. ل کرمانشاھێ سەرەدانا ئۆزانێ ب ناڤ و دەنگ حەسەن زیرەک دکە. ب ھەڤ رە سترانان تۆمار دکن. ب تەمبوورا خوە تەڤلی سترانێن حەسەن زیرەک دبە. محەمەد عارفی ژ تەمبوورا خوە رە زەحف ژێھاتی بوو. د سالا ١٩٦٦ان دە، ل سەر داخوازییا ئاسوورییان دچە کووەیتێ. ل کووەیتێ ب دەنگبێژێن عەرەب رە چەند کۆنسەران ددە. ئەڤ ژی نیشان ددە کۆ خەلکێن نە مسلمان ژی چەندین ژێ حەز دکرن. ل گۆری کۆ نڤیسارێ کورد یێ ھێژا کۆنێ رەش دبێژە د سالا ١٩٦٨ان دە دچە قامیشلۆیێ. ل قامیشلۆیێ، ل سەیرانگەھا گەربیس کۆنسەرەک ددە. کورد و ئەرمەنی ھەر یەک ژ وان دخوازن ئەو ژ خوە رە بکن مێڤانێ خوە. ھەتا ئەڤ دبە سەدەما نەخوەشیەکا مابەینا کورد و ئەرمەنان. لێ پاشی محەمەد عارفی دبە مێڤانێ ئەرمەنان. د سالا ١٩٧٣ان دە، ب گولباھار و عیسا بەرواری رە دچە لوبنانێ و ل ور دبە مێڤانێ سەعید یوسفی و د کۆنسەران دە سترانان دبێژە. خاسەتەن د کۆنسەرا سنەمایا ریڤۆلی دە. ھەر وەھا د سالا ١٩٧٠ان دە، تەڤی ئاھەنگێن نشتیمانی دبە. د ھەمان سالێ دە، د نەورۆزێ دە ب رێڤەبریا رادیۆ و تەلەڤسیۆنا بەغدایێ رە، ب عەلی مەردان، تەیار تەوفیق، حەسەن جزراوی، ئیلیاس خزر، حوسێن نعمەت و کەسێن وەکە وان رە دچە نەورۆزا کەرکووکێ، سلێمانی و ھەولێرێ. خەلک وان ب گەرمی پێشیوازی دکە. د ئەو سالێ دە، پەیمانا ١١ێ ئادارێ ھاتبوو ئیمزەکرن و کورد گەلەک مافێن خوە ب دەست خستبوون. د کوردستان