کوردستان و داگیرکارانی

گەرمیان سەلاح الدین,

بابەتێکی شرۆڤەی هاوکێشە کورتە لە بارەی دۆخی ئێستای کوردستان و ئەو وڵاتە داگیرکارانەی کە سەدەی ڕابردوو لەبەرژەوەندی کۆنلیالیزم درووستی کردن و 120 ساڵە مێژووی نادرووستیان بۆ داتاشیوون ..

هاوکێشەکان پێچەوانە دەبنەوە و نەتەوە ڕەسەنەکانیرۆژهەڵاتی ناوەراست بە کوردەوە دەبنە ووڵاتانی پێشەنگی ئەم سەدەیە و هەنگاوەکانی گۆڕانکاری جیوئیکۆنۆمی و جیۆسیاسی و جێۆسەربازی دەستی پێکردووە و ڕاناوەستێت کە بێگوومان ئالنگاری زۆری لەپێشە لەلایەن ئەو ووڵاتانەی میراتی سایکس بیکۆی شوومن ..

بەشی یەکەم 1

عێراق ئێستا و ئایندەی ..

ئایندەی عێراق نموونەی پرسێکی دەوڵەتی ئاڵۆز و ناجێگیر و شکست خواردووە ، کە چەندین فاکتەری کاریگەری لەسەرە لەوانە سیاسەت، ئابووری، ئاسایش و کۆمەڵگا. هەندێک لایەنی کە عێراق هەیەتی کە دەتوانێت کاریگەری لە داهاتووی عێراق بکات:

ئالنگاریەکان :
*سەقامگیری سیاسی: عێراق بەردەوامە لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگە سیاسییە بەرچاوەکانبەپێی سستمی سیاسی ئێستای شیعە سیاسیەکانەوە کە هۆکارن ، لەوانە دابەشبوونی تائیفی و سیاسی، گەندەڵی و لاوازی دامەزراوە حکومییەکان و باڵا دەستی میلیشیا و حزبی بەکرێگیراوی ئقلیمی ..

*ئاسایش: هەڕەشەی ئەمنی لەلایەن گروپە توندڕەو و دەرەکییەکانەوە ماوەتەوە، ئەمەش ڕێگری لە هەوڵەکانی گەشەپێدان و وەبەرهێنان دەکاتلە هەمان کاتدا چەندین گروپی میلیشیای ناوخۆ بوونەتە ڕەوتی ڕووتاندانەوەی عێراق بە تاک و کۆمەڵگە و دامەزراوەکانیەوە ..

• ئابووری: ئابووری عێراق زۆر پشت بە نەوت دەبەستێت، ئەمەش وای لێدەکات کە تووشی هەڵاوسانی نرخی نەوتی جیهان بێت. پێویستی بە هەمەچەشنکردنی ئابووری و پەرەپێدانی کەرتەکانی دیکەی وەک کشتوکاڵ و پیشەسازی و گەشتیاری هەیە تیاداسەرکەوتوو نەبووە و ناشبێت لە داهاتوودا ،چونکە بەپێی تەکتیکی دەرەکی لە ناوەرایت و باشوور بەتەواوەتی کار بۆ لەنابردنی بەرووبوومی کشتوکاڵی و ئاوی لە چەند ساڵی رابردوو کراوە..
• گۆڕانی کەشوهەوا: عێراق لە ڕیزی ئەو وڵاتانەیە کە زۆرترین زیانی گۆڕانی کەشوهەوای لەسەرە، بەو پێیەی ڕووبەڕووی ئاستەنگەکانی خۆی لە بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما و کەمی ئاو و بیابانبوون دەبینێتەوە ، بەتایبەتی ڕاپۆرتی نێودەوڵەتی لەسەر دەرکرا لە چەند ساڵی رابردوو کە بیابان بوون دەبێتە هۆکاری تێکچوونی نیشینگەی دانشتوان و گۆڕانکاری دیمۆگرافی بە تایبەت لە باشووری رۆژئاوای عێراقدا .. دەرفەتەکان کە هەرکیز جێبەجێ نابن :
  *سەرچاوە سروشتییەکان: عێراق خاوەنی سامانە سروشتییە زەبەلاحەکانە، لەوانەش نەوت و غاز، کە ئەگەر بەشێوەیەکی بەردەوام ئیستغلال بکرێت، دەکرێت سەرچاوەی سامان و گەشەسەندن بێت بەمەرجێک کۆتای بە تەواوی سستمی سیاسی میلیشیای بهێنرێت و هەیمەنەی ئقلیمی لەسەر نەمێنێت ..
• هەڵکەوتەی جوگرافی: عێراق لە شوێنێکی ستراتیجی لە دڵی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەڵکەوتووە، ئەمەش وایکردووە ببێتە ناوەندێک بۆ بازرگانی و گواستنەوە کە لە رووی جیۆپۆلتیک تەنها جوگرافیای بەهێز تیادا هەرێمی کوردستانە . ئەمیش بۆ داهاتووە بە سستمێکی نێودەوڵەتی و واقعی ئێستایی سەربەخۆتر دەبێت مانەوەی عێراق لە ناو نەخشەی ئێستایدا وەک خۆی نامێنێت ..
• گەنجان: عێراق توێژێکی گەورەی گەنجانی هەیە، کە نوێنەرایەتی هێزێکی بزوێنەر دەکەن بۆ گۆڕانکاری و گەشەسەندن ،کە لە ئێستادا بە کلتووری پاشوەجوونی مەزهەبگەرای و تێکدانی کۆمەڵکە و بەبازار کردنی بۆ ماددەهۆشبەرەکان و چەکدارکردنیان لە گروپە میلیشیایەکان جێی ئومێد نین .
• وەبەرهێنان لە ژێرخانی ئابووریدا: پێویستییەکی بەپەلە هەیە بۆ وەبەرهێنان لە ژێرخانی عێراقدا، لەوانە وزە، ئاو، و گواستنەوە، ڕەخساندنی دەرفەت بۆ گەشەی ئابووری و ڕەخساندنی هەلی کار، کە لە حەقیقەدا تەنها مووچە خۆڕی بێ بەرهەمن لە خاڵی پێشتر روون کرایەوە و هەر گرێبەستێکیش لە ئەمساڵدا کرابێت پرتۆکۆلیە و لە راستی بۆ داوای کۆتایی سستمی ئێستا زلهێزەکان بۆ داهاتوو دەیکەنە کارتی سەر مێز .. *گەشەپێدانی بەردەوام: هۆشیاریی زیاتر لە سەر گرنگی گەشەپێدانی بەردەوام لە عێراقدا رێژەی کەمە ، ئەمەش دەرفەت بۆ وەبەرهێنان لە وزەی نوێبووەوە و پڕۆژەی سەوزدا نا ڕەخسێنێت. چونکە سیاسەتی گەشەپێدانی مرۆیی لەم ووڵاتەدا کاری پێنەکراوە ..
  دیدگای داهاتوو:
• عێراق ناتوانێت ئایندەیەکی خۆشگوزەران بەدەستبهێنێت ئەگەر بتوانێت بەسەر تەحەددیاتی ئێستادا زاڵ بنەبێت و دەرفەتی بەردەست بقۆزێتەوە بۆ رزگار بوون لە هەیمەنەی ئقلیمی ..
• ئەمەش پێویستی بە بنیاتنانی دەوڵەتێکی بەهێز و سەقامگیر و هەمەچەشنکردنی ئابووری و باشترکردنی خزمەتگوزارییە گشتیەکان و بەهێزکردنی سەروەری یاسا و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی هەیە کە لە سێکتەرانەدا شکستی هێناوە..
  لە ڕووی سیاسی پێویستی بە پتەوکردنی یەکڕیزی نیشتمانی و پێشخستنی دیالۆگ و لێبوردەیی و بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی مەدەنی بەهێز هەیە بۆ پێشوەچون بە پێچەوانەوە تاکو بێت داواکەوتووی و هزری پاشوەچوون و سڕکردنی ئەقڵ پەرەدەسێنێت .،
• گرنگیدان بە دیدگای عێراق بۆ گەشەپێدانی بەردەوام 2030، کە لەسەر بنەمای بەرزکردنەوەی ڕەهەندەکانی گەشەپێدانی بەردەوام دامەزراوە، کە گەلی عێراق بەهێز دەکات لە وڵاتێکی سەلامەت و یەکگرتوودا کە هەمووان مافی یەکسانیان هەبێت، بەڵام ئەیش تەنها مەرەکەبی سەر بەڕپەرەکانی پلاندانانە و هیچی دیکە .. لە کۆتاییدا دەڵێین ئایندەی عێراق پەیوەستە بە ئیرادەی پێکهاتە نەتەوەیەکانی عێراق و توانای پێکەوە کارکردنیان بۆ بنیاتنانی ئایندەیەکی لێک جودا بۆ ئەوەی جیدیکە کەسیان نەبنە قوربانی ئەوی دیکە ، لێکترازانی دەوڵەتی شکستخواردووی عێراق نێزیکترە لە بنیاتنانەوەی .،،
  سەرەتا داڕمانی ئابووری و تێکشکانی میلیشیاکان دەست پێدەکات ، سزایی نێودەوڵەتی دەیگرێتەوە تاکو بە بەکارهێنانی هێزی سەربازی هاوپەیمانان لە چەند ناوچەیەکی جیاوازدا بۆ بڕینی باڵەکانی میلیشیا بە کرێگرەواکانی ئقلیمی .،

کوردستان و داگیرکارانی
بەشی دووەم

بابەتێکی شرۆڤەی هاوکێشە کورتە لە بارەی دۆخی ئێستای کوردستان و ئەو وڵاتە داگیرکارانەی کە سەدەی ڕابردوو لەبەرژەوەندی کۆنلیالیزم درووستی کردن و 120 ساڵە مێژووی نادرووستیان بۆ داتاشیوون ..
هاوکێشەکان پێچەوانە دەبنەوە و نەتەوە ڕەسەنەکانی رۆژهەڵاتی ناوەراست بە کوردەوە دەبنە ووڵاتانی پێشەنگی ئەم سەدەیە و هەنگاوەکانی گۆڕانکاری جیوئیکۆنۆمی و جیۆسیاسی و جێۆسەربازی دەستی پێکردووە و ڕاناوەستێت کە بێگوومان ئالنگاری زۆری لەپێشە لەلایەن ئەو ووڵاتانەی میراتی سایکس بیکۆی شوومن ..

سووریا و ئاڵۆزیەکانی …

ئایندەی سوریا وەک بابەتێکی ئاڵۆز و ناڕوون ماوەتەوە، بەڵام هەندێک دیدگەی جیاواز بۆ دوارۆژی تێدایە کە لە کۆتایی بە پێی بەرژەوەندیە نێو دەوڵەتیەکان یەک لا دەبێتەوە. بۆیە دوای چەندین ساڵ لە ململانێ، سوریا ڕووبەڕووی ئالنگاری فرەلایەن دەبێتەوە
کە سەرەکیەکانی بەم چەند شێوازەیە:
① سەقامگیری سیاسی:
* سوریا هێشتا بەدەست دووبەرەکی سیاسی قووڵ و ئالنگاری گەیشتن بە ئاشتەوایی هەمەلایەنەی نیشتمانی دەناڵێنێت و دابەش بوونی ڕەوتە سیاسی و فرە میلیشیای لەهەمان کات فرە جەمسەری تێدایە بەسەر کۆیی پێکهاتڵکانیدا دابەش بووە لە سایەی ئەو سستمەی ئێستای دیمەشق و کاریگەرییە نیودەوڵەتیەکان و ململانێی بەرژەوەندیان .

• پێویستی بە چارەسەرێکی سیاسی هەیە کە بەشداری هەموو لایەنەکانی سوریا لە بنیاتنانی داهاتووی وڵاتەکەدا مسۆگەر بکات کە هەر پێکهاتەی دوای دەرچوون لە ناو زیندانی بەعسیزمدا و زۆرداری هەریەک دیدگەیەکی بۆ چارەنوسی خۆی داناوە و ئامانجیانە ..

②ئاسایش:
*کۆمەڵگەیەکی ناسەقامگیری و هەڕەشەی ئەمنی لەلایەن گروپە توندڕەوەکانەوە ماوەتەوە و ڕەوا و ناڕەوا لە دۆزی هەر پێکهاتەیەکدا بەویدیکە لە مەحروماتەکانە و تابۆیە ..
* بڵاوبوونەوەی چەک و تاوانی ڕێکخراو نوێنەرایەتی ئالنگاری گەورە دەکەن دوای نەمانی ڕژێمی پێشوو لە بێسەروبەرترین حاڵەتی چەکدار کردنی گروپ و تاکەکاندا بەو گروپە بیانیانەی سەر خاکەکەشەوە لە ئەوپەڕی بێ یاسایی دەرچوون لە پرنسیپی نێودەوڵەتی یاساکانی سوپا و هێزە ئەمنیەکانە نموونەی فرقەی ابو عەمشە کە بە عەمشات ناسراون یان فرقەی حمزات کە لە توندڕەورتینی ئەو میلیشیایانەی سوریان و بە پێچەوانەوە مانەوەی هەندێک گیرفانی مقاوەمەی بەعسیش ..

③دۆخی مرۆیی:
* ملیۆنان سووری بەدەست کەمی خۆراک و شوێنی حەوانەوە و چاودێری تەندروستی دەناڵێنن بێجگە لەو چەند ملیۆنەی پەڕاگەندەی ووڵاتان بوون.
* پێویستییەکی بەپەلە هەیە بۆ دووبارە ئاوەدانکردنەوەی ژێرخانی تێکچوو و پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان لە ئێستادا هیچ ژێرخانێکی نەختینەی ڕوون نییە لەو کاتەوەی سستمی نوێ هاتووە لە ڕووی بژێووی تەنها یەک مووچە دراوە ،وە بۆ ئاودان کرندنەوە هیچ میزانیەک نییە و نەخراوەتە یەک پرۆژەشەوە .
* ئاوارەبوونی ملیۆنان سووری، چ لە ناوخۆی سوریا یان لە دەرەوەی سوریا قورسترین باری ناهەمواری ئەو وڵاتەیە کە لە 2011 وە سێجار بە شەپۆڵ ئاوارەبوون رووی داوە و بۆتە مۆتەکەی ووڵاتان بە تایبەت ئەوروپاییەکان ..

④ئابوری:
* ئابوری سوریا بەهۆی شەڕ و گەمارۆ ئابوورییەکانەوە بەدەست تێکچوونێکی گەورەوە دەناڵێنێت و لە رووی یاسایی خاوەن نەختینە نییە .
*هەوڵی بەرچاو پێویستە بۆئاوەدانکردنەوەی ئابووری و ڕەخساندنی هەلی کار تەنها بۆ چەکدار کردنە زیاتر .

⑤ دەستێوەردانەکانی دەرەکی:
*دۆخی سوریا بەهۆی دەستوەردانی دەرەکییەوە کاریگەری لێبووە لە 2011وە ، ئەمەش ئاڵۆزی دۆخەکە زیاتر دەکات و لە ئێستادا بە هەمان ڕێتم دەستێوەردانی ووڵاتانی دیکەی زیاد بووە و تەنها کارەکتەرەکان گۆڕدراون.،

دەرفەت و هیواکان:
ئەگەر سستمی دیموکراتی و مەدەنیانە لەم ووڵاتەدا تەبەنی بکرێت ئەوە دەرفەتی زیاتر هەیە بۆ ئەگەرەکانی ئاوەدانکردنەوە: ٭ سوریا توانایەکی گەورەی هەیە بۆ ئاوەدانکردنەوە، ئەمەش دەتوانێت دەرفەتی ئابووری دروست بکات و بارودۆخی ژیان باشتر بکاتبە هاوکاری نێودەوڵەتی .

کۆمەڵگەی مەدەنی:
*کۆمەڵگەیەکی مەدەنی چالاک لە سوریا هەیە کە کار بۆ بەرەوپێشبردنی ئاشتەوایی و گەشەپێدان دەکاتلە ناو هەموو پێکهاتە نەتەەی و ئایینیەکاندا کە پێکەوەژیان بکانە ئامانجیان بە بنەمایی مێژووی پێشوو .

گەنجانی سوریا:
* گەنجانی سوریا نوێنەرایەتی هێزێکی بزوێنەری گۆڕانکاری دەکەن و دەستی کاری زۆر بڕوە بەحۆن لە هەر کویەک بن و دەتوانن ڕۆڵێکی گرنگ لە بنیاتنانی داهاتووی وڵاتدا بگێڕن وەک چۆن لە ئاوارەی بە ئیرادەوە کار دەکەن بۆ بژێووی ژیان .
*
شوێنی جوگرافی:
* پێگەی ستراتیجیی جوگرافیای سوریا دەتوانێت ببێتە ناوەندێکی بازرگانی و گواستنەوە لە ناوچەکەدا و بەتایبەت کە لە ئێستدا چەندین پلانی ستراتیژی بۆ ئەم بوارە باس لێوە کراوە و خودی نەخشەی ناوخۆ و نەخشەی دەرەکی سووریا دەگۆردرێت لە هەموویان بەهێزتر پلانی ڕێگایی داودە ..

دیدگای داهاتوو:

• ئایندەی سوریا پێویستی بە گەیشتن بە چارەسەرێکی سیاسی هەمەلایەنە هەیە کە گەرەنتی بەشداریکردنی هەموو لایەنەکانی سوریا بکات بە مافەکان و ئامانجەکانیانەوە .
• هەوڵی نێودەوڵەتی پێویستە بۆ پاڵپشتیکردنی ئاوەدانکردنەوە و پێشکەشکردنی هاوکاری مرۆیی زیاتر و گەشە پێدانی ووشیاری سیاسی زیاتر .. *پێویستە تەرکیز لەسەر بنیاتنانی دەوڵەتێک بێت کە دامەزراوەی بەهێزی هەبێت کە ڕێز لە مافی مرۆڤ بگرێت و گەرەنتی سەروەری یاسا بکات.
  *پێویستە کۆمەڵگەی سوریا کاربکات بۆ تێپەڕاندنی دووبەرەکی و پتەوکردنی ئاشتەوایی نیشتمانی .. لە کۆتاییدا دەڵێین ئایندەی سوریا پەیوەستە بە ئیرادەی پێکهاتە نەتەوەی و ئایینیەکانی سوریا و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ ئەوەی پێکەوە کاربکەن بۆ گەیشتن بە ئاشتی و سەقامگیری و گەشەسەندن و پەوەست بوون بەو ڕێکەوتنە نێو دەوڵەتیانەی کە لە ناوچەکدا ساز دراون وەک تەتبیع لەگە ئیسرائیلدا کە تەنانەت ئەم جۆلانیش کە کارەکتەرێکی دروستکراوە ، بەم زووانە لەگەڵ زۆرینەی وڵاتانی عەرەبی بەشداری بازرگانی لەگەڵ ئیسرائیل دەکات، و دەبێتە باشترین هاوپەیمانیان. بە ئەگەرێکی زۆرەوە بە مەرجی ڕاگرتنی هەڕەشەکانی دژ بە کورد و دورزی و عەلەویەکان ..
  تەنها پرسی کات و هیچی تر. ئیتر ئەوەندە سەرسوڕهێنەر نییە، ڕاشکاوانە ئەوەدەڵێم تا کاتی کۆتایی هاتنی ئەرکەکانی بۆی دانراوە جۆلانی ڕۆڵی دیکەی سەیر تری لێ دیار دەبێت .