▪ ئەڤڕۆ ١٠٧ ساڵ دەرباز بوون بسەر ڕێکەفتنا (سایکس ـ بیکۆ) یا ناڤبەرا بریتانیا و فڕەنسا بۆ دابەشکرنا دەڤەڕا ڕۆژهەڵاتا ناڤین

مووسا خالد

دڕۆژەکا وەکی ئەڤڕۆدا و لـ ڕێکەفتی (١٦/ ٥/ ١٩١٦)ـێ، ڕێکەفتنا (سایکس ـ بیکۆ) یا ناڤبەرا بریتانیا و فڕەنسا، هاتە ئیمزاکرن، ئەڤ ڕێکەفتنە لـ ڕێکەفتی (١٥/ ٤/ ١٩١٦)ـێ بۆ (١٦/ ٥/ ١٩١٦) بـ ڕەنگەکێ نهێنی لناڤبەرا دوو وەڵاتێن داگیرکەرێن وی سەرەمی هاتە نڤیسین و دەڤەڕا ڕۆژهەڵاتا ناڤین دابەش کر.

٭ دەستپێکا وێ چەوا بوو؟
ئەڤ ڕێکەفتنا ناڤبەرا شاهنشینا ئێکگرتی (بریتانیا) فڕەنسا بـ ڕەنگەکێ نهێنی و بـ ڕەزامەندییا ئیمبراتۆریەتا ڕۆسی بۆ دابەش کرنا دەڤەڕا ڕۆژهەڵاتا ناڤین بـ ڕێڤە چوو، ئارمانج ژڤێ ڕێکەفتنێ ـژی دابەش کرنا دەڤەڕێن دەستهەڵاتدارییا ناڤبەرا وان هەردوو وەڵاتێن داگیرکەر بوو پشتی کو ئیمبراتۆریەتا عوسمانی شکەستن ئینای کو تاکە دەستهەڵاتدار بوو پەڕێ خۆ بسەر وێ دەڤەڕێ ـدا کێشا بوو لـ سەردەمێ شەڕێ جیهانی یێ ئێکێ و تەنانەت بەری شەڕی ژی، بـ ڕەنگەکی ئەو دەڤەڕە وەک ویلایەت لـ بن دەستهەڵاتا سوڵتانێ عوسمانی ـدا بوون، بۆنموونە: (ویلایەتا بەغدا، ویلایەتا مۆسڵ، ویلایەتا بەسرە، ویلایەتا ڕەققە…) و چەندین ویلایەتێن دی کو ددەڤەڕێ ـدا بوون.

دانوستاندنێن ڤێ ڕێکەفتنێ لـ هەیڤا (١١) یا ساڵا (١٩١٥)ـێ بـ ڕەنگەکێ نهێنی لـ ناڤبەرا دیپلۆماتکارێ بریتانی (مارک سایکس بارۆن) و دیپلۆماتکارێ فڕەنسی (فڕانسوا جۆرج بیکۆ) دەست پێکر. دماوێ هەیڤەکێ دا، ئانکو لـ ڕێکەفتی (١٥/ ٤/ ١٩١٦)ـێ بۆ (١٦/ ٥/ ١٩١٦)ـێ دوماهیک داڕشتنا ڕێکەفتنێ ئامادە کر و بـ ئاگەهدارییا ڕۆسیا قەیسەری ئیمزا لسەر هاتە کرن.

٭ هاتنا کۆمۆنیستا ل ڕۆسیا:
ئەڤ ڕێکەفتنە هەر بـ نهێنی ما هەتا بەڵشەفی یێن شیوعی لـ ساڵا (١٩١٧)ـێ دەستهەڵاتا قەیسەری لـ ڕۆسیا ژناڤ بری و وان حوکم گرتیە دەست، ئەڤەژی بیە ئەگەرێ هندێ کو کۆمۆنیست خۆ ژوێ ڕێکەفتنێ پاشڤە بکێشن و ناڤەڕۆکا وێ بۆ عەرەب و تورک و کوردا و گەڵانێن دی یێن دەڤەڕێ ئاشکەرا بکەن، بـ ئەگەرێ وێ چەندێ حکۆمەتێن بریتانیا و فڕەنسا لـ بەرامبەری زنجیرەکا شۆڕەشێن گەڵانێن دەڤەڕێ شەرمەزار بوون. دوێ ڕێکەفتنێ ـدا، پشکا هەر زۆر یا دەڤەڕا ڕۆژئاڤایی بەر فڕەنسا کەفت، وەکی سۆریا و لوبنان و دەڤەڕا موسڵ لـ عێراقێ، لێ ئینتیداب و دەستهەڵاتا بریتانیا ژ باشوورێ وەڵاتێ شامێ دەست پێکر هەتا ڕۆژهەڵاتێ کو هەردوو ویلایەتێن بەغدا و بەسرە ڤەگرتن، زێدەباری سەرجەم وان دەڤەڕێن دکەفتنە سەر کەنداوێ فارس.

دەربارەی فەڵەستینێ ژی، بڕیار هاتە دان بێخنە بن چاڤدێرییا نێڤدەوڵەتی بـ ڕاوێژا هەرسێ وەڵاتێن بریتانیا و فڕەنسا و ڕۆسیا. لێ ڕێکەفتن بەحسێ وێ چەندێ دکەت کو بەنداڤا (حەیفا) و (عەککا) ژلایێ بریتانیاڤە بـ فڕەنسییا بێتە دان، ئانکو وان دەستهەڵاتا بکارئینانێ هەبیت، لـ بەرامبەرژی فڕەنسی بکارئینانا بەنداڤا ئەسکەندەرۆنە بدەنە بریتانییا.

٭هەڵوەشیانا خەونا قەوارەیا سەربخۆیا کوردستانێ:
لـ ساڵا (١٩٢٠)ـێ، جارەکادی، فڕەنسی و بریتانی ـیا لـ کۆنگرەیا (سان ڕیمۆ) پێداگری لسەر وێ دابەش بوونێ کرەڤە، کۆمەڵەیا نەتەوان و بۆ ڕازی کرنا تورکان، لـ ڕێکەفتی (٢٤/ ٦/ ١٩٢٢)ـێ، دەڤەڕێن بن ئینتیدابا خۆ ئێخستنە سەر تورکیا، لـ دویڤداژی ڕێکەفتنا (لۆزان) هاتە ئیمزا کرن بۆ هەموارکرنا سنوورێن ڕێکەفتنا پەیمانا (سیڤەر)، بـ ئەگەرێ ڕێکەفتنا لۆزان ـژی، دەڤەڕێن کوردستانی لـ باکوورێ سۆریا ئێخستنە سەر دەستهەڵاتا ئەتاتورکی زێدەباری چەند دەڤەڕێن دی لـ یۆنان. ئانکو ڕووڵێ کوردان لـ گەهشتنێ بـ دیارکرنا چارەنڤیسێ خۆ کرە قوربانی بۆ ڕازی کرنا ئەتاتورکی و وەک دیاریەک دا ئەتاتورکی و خەونا کوردان کو لـ ڕێکەفتنا سیڤەر هەتا ڕادەکی بدەستڤە هاتبوو، هەروەکی دەستهەڵاتا دەنگدانێ پێ هاتبوو دان دچارچۆڤێ وێ ئینتیدابێ ـدا، یانژی ڕاگەهاندنا قەوارەکا سەربخۆ، ژبەر تورکا و وەک تەنەزولەکا مەزن یا بریتانیا و فڕەنسا بـ تورکان هاتە دان و ئێدی کورد کەفتنە بەر وەهما بندەستیێ و هەتا نوکە وەک نەتەوەکا بن دەستێ تورک و عەرەب و فارسا مایە.

٭دەستبەرداربوونا کوردا و زاڵبوونا وەهما سایکس بیکۆ:
بـ درێژاهییا دیرۆکێ کورد دناڤ وەهمەکا مەزن ـدا ژیایە، وێ وەهمێ وەکریە قەهرەمانییا وان بێتە زەوت کرن، وەکریە کو نەهێلیت بـ دویف مافێن خۆ بکەڤیت، ژلایەکی ـڤە وەهما پابەند بوونێ بـ خەلیفێ عوسمانی کو (سوڵتان سلێمان) بوو، لـ دویڤداژی وەهما (سایکس ــ بیکۆ)، زێدەبارێ وێ چەندێ بێ ئاگەهییا کوردان لـ دروست کرنا قەوارەکا سەربخۆ لـ دوماهیکێن شەڕێ جیهانی یێ ئێکێ و بـ تایبەتی ژی پشتی کو کۆمۆنیستا دەستهەڵات لـ ڕۆسیا گرتیە دەست و ناڤەڕۆکا وێ ڕێکەفتنێ ئاشکەرا کری.

تورک هەر زوی هشیار بوون و بـ هەوارا خۆڕا گەهشتن و پێکۆڵ کرن کو پەیمانا (سیڤەر) هەڵوەشینن، بۆ ڤێ مەرەمێ ـژی بـ ڕێکا کۆمەڵا نەتەوان لـ ڕێکەفتنا (لۆزان) شیان کوردستانێ بێخنە بن دەستهەڵاتا خۆ و خەونا کورداژی بۆ پێکئینانا قەوارەکا سەربخۆ هەتا ڤێ چرکێ ژی هەڵوەشینن و بێخنە ژێر ئاخێ.

ناڤەڕۆکا ڕێکەفتنا سایکس بیکۆ نیسان و ئایار ۱۹۱٦ پشکا تایبەتا بریتانیا و فڕەنسا:

ماددێ ئێکێ/
فڕەنسا و بریتانیا مەزن دانپێدانێ بـ هەر دەوڵەتەکا عەرەبی یا سەربخۆ بکەن و بپارێزن، یانژی دانپێدانێ بـ هەر هەڤپەیمانییەکا عەرەبی یا سەربخۆ، یان هەپەیمانییا عەرەبی کو لـ بن سەرۆکاتییا عەرەبان دابن لـ دەڤەڕێن: (أ) ناڤخۆیا سۆریا. (ب) ناڤخۆیا عێراقێ. کو دنەخشەیێ هەڤپێچ دا دیارن و فڕەنسا لـ دەڤەڕا (أ) و بریتانیا لـ دەڤەڕا (ب) مافێ بەراهیکێ هەیە ژ پڕۆژە و قەرزێن ناڤخۆیی و فڕەنسا دێ تاک لایەن ئانکو ئێک لایەن بیت لـ دەڤەڕا (أ) و بریتانیاژی لـ دەڤەڕا (ب) بـ پێشکێش کرنا ڕاوێژکارا و کارمەندێن بیانی لـ دویف داخازیێن عەرەبا، یانژی هەڤپەیمانییا حکومەتێن عەرەبا.

ماددێ دووێ/
فڕەنسا ڕێپێدان هەیە لـ دەڤەڕا شین (پشکا کەنارێن سۆریا) و بریتانیاژی لـ دەڤەڕا سوور (پشکا کەنارێن عێراقێ لـ بەغدا هەتا کەنداوێ فارس) بۆ دامەزراندنا هەر جۆرە فەرمانڕەواییەکێ کو ئەو حەز بکەن،

ڕەنگەکێ ڕاستەوخۆ، یانژی بـ ڕێکا یان بـ ئەگەرێ چاڤدێری کرنێ، ئەڤەژی پشتی وێ چەندێ دێ بیت کو ڕێکەفتن دگەڵ حکومەت، یانژی هەڤپەیمانی یێن عەرەبی، دهێتە کرن.

ماددێ سێیێ/
ئیدارەکا نێڤدەوڵەتی لـ دەڤەڕا ڕەش (فەڵەستین)ـێ دێ هێتە پێکئینان، شێوەیێ وێ ژی دێ هێتە دیار کرن پشتی ڕاوێژا ڕۆسیا و بـ ڕێکەفتنێ دگەڵ هەڤپەیمانان و نوینەرێ شەریفێ مەکەهێ.

ماددێ چارێ/
ـ بریتانیا دێ ئەڤێن لـ خارێ بدەستڤە ئینیت:

• هەردوو بەنداڤێن حەیفا و عەککا.
• پشکەکا دیارکری ژ ئاڤێن دیجلە و فۆرات لـ دەڤەڕا (أ) بۆ دەڤەڕا (ب) دێ هێتە مسۆگەر کرن و ژلایێ خۆڤەژی حکۆمەتا خودان سەروەری دێ سۆزێ دەت نەچیتە هیچ دانوستاندنەکێ دگەڵ دەوڵەتەکا دی، بـ مەرەما دەست بەردانێ ژ قوبرس، بـ تنێ لـ وی دەمی نەبیت کو پێشوەخت حکومەتا فڕەنسی پەسەند بوونا خۆ نیشان دابیت.

ماددێ پێنجێ/
بەنداڤا ئەسکەندەرۆنە بۆ بازرگانییا ئیمبراتۆریەتا بریتانی دێ یا ئازاد بیت و هیچ سەرەدەرییەکا جودا ژ باجێن بەنداڤێ ناکەڤیتە سەر و هیچ ئاسانکاریەکا تایبەتی ژی بۆ کەشتیڤان و کەلوپەڵێن بریتانی ناهێنە ڕەت کرن و ڕێپێدانا ئازادییا ڤەگوهاستنا کەلوپەلێن بریتانیا بـ ڕێکا ئەسکەندەرۆنە و هێلێن شەمەندەفەڕێن نوی دێ لـ دەڤەڕا شین بن. ئەڤجا چ دەڤەڕا سوور یانژی هەردوو دەڤەڕێن (أ) و (ب)ـدا هەبن یان ژێ دەربچن و هیچ سەرەدەریەکاجوداژی “ڕاستەوخۆ یان نەڕاستەوخۆ” لـ هەر هێلەکا شەمەندەفەڕێ یان هەر بەنداڤەکێ ژ بەنداڤێن ئاماژە پێکری ناهێتە جێبەجێ کرن کو ڕێگر بیت بۆ کەلوپەڵ و کەشتی یێن بریتانی. بەنداڤا حەیفاژی بۆ بازرگانییا فڕەنسا و دەڤەڕێن ژێر دەستهەڵات و پارێزگارییا وێ دێ یا ئازاد بیت و هیچ جوداهییەک ناهێتەکرن ژ سەرەدەرییا و ئاسانکاری یێن کەشتیڤان و کەڵوپەلێن فڕەنسییا ناهێنە ڕەت کرن و ڤەگوهاستنا کەلوپەلێن فڕەنسییا بـ ڕێکا حەیفا و هێلێن ئاسنی یێن بریتانیا لـ دڤەڕا ڕەش دێ یا ئازاد بیت، ئەڤجا ئەو کەلوپەل هەناردەکری بن ژ دەڤەڕا شین یانژی سوور یان دەڤەڕێن (أ) و (ب) یانژی هاوردە کری بن. نابیت هیچ جۆرە جوداهییەک ـژی بێتە کرن لـ سەرەدەری کرنێ کو گرێدای بن بـ کەشتی یێن فڕەنسا لـ هەر هێلەکێ ژ هێلێن ئاسنی و هەر بەنداڤەکێ ژ بەنداڤێن ئاماژە بۆ کری.

ماددێ شەشێ/
هێلا ئاسنی ژ بەغدا لـ دەڤەڕا (أ) نازڤڕیتە ڕەخێ دی یێ موسڵ لـ باشووری، بـ هەمان شێوە نازڤڕیتە دەڤەڕا (ب) بۆ ڕەخێ دی یێ سامەڕا لـ پشکا باکووری هەتا وی دەمێ هێلەکا ئاسنی بۆ بەغدا دهێتە دروست کرن کو بـ حەلەبێ ـدا دەرباز بیت و لـ دۆڵا فۆرات ـژی ـڕا بچیت، ئەڤەژی دڤێت بـ هەڤکارییا هەردوو حکۆمەتا بیت.

ماددێ حەفتێ/
بریتانیا مەزن ماف هەیە هێلەکا ئاسنی دروست بکەت و بڕێڤە ببەت و تاکە خودانا وێ بیت کو حەیفا بگەهینیتە دەڤەڕا (ب)، ژبلی وێ چەندێ ژی، مافێ بەردەوامیێ هەیە بۆ ڤەگوهاستنا سەربازێن خۆ لـ هەر وەختەکی بیت و بـ درێژاهییا ڤێ هێلێ. هەروەسا دڤێت ژلایێ هەردوو حکومەتاڤە ئەڤ چەندە بێتە زانین کو پێدڤیە ئەو هێل ئاسانکارییا گەهاندنا حەیفا بـ بەغدا بکەت، ئەگەر وەساژی چێبوو کو هێلا گەهاندنێ لـ دەڤەڕا ڕەش نەهاتە پێش ژبەر ئەگەرێ هۆنەری و تێچوونا زۆرا ڤەزڤڕاندا وێ کوببیتە ئەگەرێ ڕێگری کرنێ لـ هەمبەر دروست کرنا وێ، ئەوە حکومەتا فڕەنسا یا ئامادەیە ڕێکێ بـ دەرباز بوونێ بدەت بـ ڕێکا (بربورە، ئوم قەیس، ئیدار، غەستا، مەغایر) بەری بگەهیتە دەڤەڕا (ب).

ماددێ هەشتێ/
باجا گومرکی یاتورکی بۆ ماوێ (٢٠) ساڵان دێ بەردەوام بیت لـ هەمی پشکێن هەردوو دەڤەڕێن شین و سوور و هەردوو دەڤەڕێن (أ) و (ب)، هیچ ڕێژەکێ ـژی نائێخنە سەر باجا و ڕێسایا نرخاندنێ ـژی ژ باجا بـ ڕێسایا هەمان شێوە ناهێتە وەرگرتن، بـ تنێ ئەگەر بـ ڕێکەفتنا ناڤبەرا هەردوو حکۆمەتا بیت و نابیت گومرکا ناڤخۆیی بێتە دامەزراندن لـ ناڤبەرا دەڤەڕەکێ و دەڤەڕێن لـ سەری ئاماژە پێکری، سەپاندنا هەر باجەکا گومرکی ـژی لسەر کەڵوپەلێن هنارتی یێن ناڤخۆ دێ لـ ناڤ بەنداڤێ بیت و دێ بـ پشکا کارگێڕی یا وێ دەڤەڕێ هێتە دان ئەوا کەلوپەل بۆ دهێنە هنارتن.

ماددێ نەهێ/
لـ دویف ڕێکەفتنێ، حکۆمەتا فڕەنسی هیچ دانوستاندنەکێ ناکەت، لـ هەر وەختەکی بیت، بۆ دەستبەردار بوونێ ژ مافێن خۆ و بێی ڕەزامەندییا پێشوەخت یا حکۆمەتا خودان سەروەری هیچ مافەکی لـ دەڤەڕا شین نادەتە دەوڵەتەکا دی ژبلی وێ دەوڵەتێ یان ـژی هەڤپەیمانییا دەوڵەتێن عەرەبی نەبیت، حکومەتا بریتانیاژی دێ سۆزێ دەتە حکومەتا فڕەنسی کو هەمان شێوە لـ دەڤەڕا سوور جێبەجێ بکەت.

ماددێ دەهێ/
ژبەرکو هەردوو وەڵات پارێزڤانێن دەوڵەتێن عەرەبی ـنە، هەردوو حکۆمەتێن بریتانیا و فڕەنسا دێ ڕێکەفتنێ کەن داکو دەوڵەتا سێیێ ڕێک پێ نەهێتە دان و نەبیتە خۆدان وەڵات لـ نیڤ گزیرتا عەرەبی، هەروەسا ڕێک ناهێتە دان هیچ بنگەهەکێ دەریایی لـ جەزائیر لسەر کەنارێن دەریا سپی پشکا ڕۆژهەڵاتێ دروست بکەن، لێ ئەڤە نابیتە ڕێگرەک بۆ هەموارکرنەڤا سنوورێن عەدەن کو دبیت گرنگییا خۆ هەبیت ژئەگەرێ دوژمناتییا ڤێ دوماهیێ یا تورکان.

ماددێ یانزدێ/
دانوستاندن دگەڵ عەرەبا، بـ ناڤێ هەردوو حکۆمەتا و بـ‌ ڕێکێن گونجای دێ بەردەوام بن بۆ دەستنیشان کرنا سنوورێ دەوڵەتێ یان ـژی هەڤپەیمانییا دەوڵەتا عەرەبی.

ماددێ دوانزدێ/
ژبلی وێ یا ئاماژە بۆ هاتیە کرن، ڕێکەفتن هاتە کرن لسەر وێ چەندێ کو هەردوو حکۆمەت چاڤ خشاندنێ بکەن بـ ئەگەرێن پێدڤی یێن چاڤدێری کرنا ئینانا چەکی بۆ وەڵاتێن عەرەبی.

خۆ خۆرییا کوردان لـ وی سەردەمی ببیە ئەگەرەکێ ئێکجار مەزن، میر و ئاغا و بەگ و چەندین کرێ گرتیێن دی یێن عوسمانیان ببوونە ئەگەرەک بۆ خەندقاندنا گیان و هشیارییا نەتەوەیی، وان ملەتێ کورد کرە دیاریەک و لسەر سفرەکا زێڕین و لـ بەردەم سوڵتانێن دوهی و ئەتاتورکێن پشتی شەڕێ جیهانی یێ دووێ و لـ دویڤداژی بـ ڕێکا ئنگلیزا ل بەردەم نەتەوا عەرەب دانان،تەخەکا کێم ژمارە یا کوردان هەبوو کو پێکۆڵا خۆجهـ کرنا مافێن کوردان ددا،لێ ژبەرکو کورد وەک نەتەوەیێ دووەم و نڤاندنەکا مەزن یا سیاسی دا بوو .