▪ بۆچی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە بەرامبەر شاڵاوی ئەنفال بێ هەڵوێست بوو؟

وەلید محەمەد

ئەنفال چیە؟
ئەنفال ئەو تاوانە بوو کەلەلایەن ڕژێمی بەعسی عێراقەوە ئەنجامدرا بۆ کۆمەلکوژیی و سڕینەوەی گەلی کوردستان.

کەی بریاری ئەنفال درا؟
شاڵاوی ئەنفال لەمانگی شوباتی ساڵی 1988، دەستیپێکردو لە 6ی مانگی ئەیلولی هەمان ساڵ کۆتایی هات.

قۆناغەکانی ئەنفال چەندبوون؟ چ شوێنێکی کوردستانی گرتەوە؟
شاڵاوی ئەنفال لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە پێشتر بەرنامە ڕێژی بۆ کرابوو،پێشوەخت سەردانی ئەو ناوچانەی کردبوولەپێناو کۆکردنەوەی زانیاری و ڕێگە خۆشکردن و دانانی نەخشەیەک بۆ ئەنفالی گەلی کوردستان بەم جورە:

قۆناغی یەکەم:
ئەنفالی دۆڵی جافایەتی دوای ئەوەی حکومەتی عێراق لە17ی تشرینی یەکەمی1987سەرژمێری دانیشتوانی عێراقی ئەنجامدا لەپاش چوارمانگ یەکەم قۆناغی ئەنفال لەکوردستان لەشەوی 23ی شوباتی 1988دا لەدۆڵی جافایەتی دەستی پێکرد کەئەم شوێنانەی گرتەوە (دوکان، بنگرد ، چوارتا، قەڵاچوالان، سەرچنار، سورداش، زێی بچوک، ئەزمەڕ، سوسێ، ماوەت، سەرگەڵوو بەرگەڵو)، لە18ی سێی 1988 کۆتایی بەم قۆناغەی ئەنفال هات.

قۆناغی دووەم:
ئەنفالی قەرەداغ لە22ی ئازاری 1988 تاوەکونیسانی 1988ی خایاند ئەم شوێنانەی گرتەوە(چیای گڵەزەرد، بازیان، قەرەداغ، دەربەندی خان، زەرایەن، عەربەت …).

قۆناغی سێیەم:
ئەنفالی گەرمیان لەحەوتی نیسانی1988تا بیستی نیسانی 1988 بوو. ئەم قۆناغە لەهەموو قۆناغەکانی تر کارەساتبارترو زیانبەخشتر بوو، چونکە 70 بۆ 80 هەزار کورد لەم قۆناغەی ئەنفالدا بیسەروشوێن کران،ئەنفالی گەرمیان ئەم شوێنانەی گرتەوە(دوزخورماتوو، کفری، کەلار ،دەربەندیخان، چیاکانی قەرەداغ، تەکیە، چەمچەماڵ، قەرەهەنجیر، قادرکەرەم، سەنگاو، ئاخجەلەر …).

قۆناغی چوارەم:
ئەنفالی حەوزی زێی بجووکە لەسێ تاهەشتی پێنجی 1988خایاند،ناوچەیەکی فراوانی لەباکووری ئەو رێگاگشتیەی گرتەوە کەشاری کەرکوک بەشاری سلێمانی دەگەیەنێت،هەروەها باشووری رێگای نێوان کۆیە-دەریاچەی دوکانیشی گرتەوە، ئەم قۆناغە ئەم شوێنانەشی گرتەوە (شوان، شیخ بزێنی، دەشتی کۆیە، گۆپ تەپە، عەسکەر، دێگەڵە، ئاڵتون کۆپری …).

قۆناغەکانی ئەنفالی پێنجەم و شەشەم و حەوتەم:
لەپانزەی مانگی پێنج تا 26ی ئابی 1988ی خایاند کەدۆڵی نێو چیاکانی شەقڵاوەو ڕەواندزی گرتەوە،کەتێدا ڕژێمی بەعس گوندەکانی (بالیسان، بالوکاوەو، قەتێی …) کیمیا بارانکرد ، لەم قوتاغەدا زیاتر لە52گوندی ناحیەی خەلیفان و خۆشناوەتی و ڕەواندوزی وێرانکران،ناوچەکانی چۆمان شاخی قەندیل ڕانیە،چوارقوڕنە،هیزۆپ،شاخی باوەجی گرتەوە.

قۆناغی کوتایی(ئەنفالی بادینان):
ئەنفالی بادینان لە25ئاب تا6ی ئەیلولی 1988بەردەوام بووکەبەهێرشی کیمیاویی لەسنوری باکوورو باشووری کوردستان دەستی پێکرد،ئەم قۆناغە ناوچەکانی (دهۆک، زاخۆ، کانی ماسی، زێوە، دێرەلوک، ئەتروش، زاویتە …)ی گرتەوە.

مەبەست لەشالاوی ئەنفال چی بوو؟
١- بۆگرتنەوەی ئەوناوچانەی کە لەژێر کۆنترولی گەلی کوردستان بوون و وەدەرکردنی هێزە کوردستانیەکان.
٢- بایەخی جوگرافیای سیاسی هەرێمی کوردستان، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کەداگیرکەران هەمیشە بەچاوێکی زۆرەوە سەیری بکەن و هەمووکاتێک لەسەنگەردا بن بۆ لەناو بردنی گەلی کوردستان.
٣- گەلی کوردستان لەلایەن ڕژێمی عێراقەوە وەک بەربەستێک لەبەردەم یەکێتی نەتەوەی عێراق دەبینرا،بۆیە هەمووکات وایان دەبینی کێشەی گەلی کوردستان مەترسیەلەسەرئاسایشی نەتەوەیی عێراق بۆیە هەمووکات هەوڵی نەهێشتنی ئەو مەترسیەیان ددەدا.
٤- سایکۆلۆژی سەرکردایەتی حکومەتی عێراقی داگیرکەر لەبەر گەلێک هۆی سیاسی و ئابوری کۆمەڵایەتی ، هەرلەسەرەتاشەوە نیەتێکی شەرخوازیان هەبوو،ئەمەش وای کردکەماوەی دەسەڵاتەکەیان خوێناوی بێت،بەتایبەت لەهەمووجۆرە حکومێکدا خەریکی خوێن ڕشتن بوون.

ئایا ڕژێمی بەعس بەم کۆمەڵکوژییە توانیان زەریای خەباتی گەلی کوردستان خامۆش بکەن؟
هەمیشە داگیرکەران و دۆژمنانی گەلی کوردستان هەوڵیانداوە پیسترین تاوان دژی گەلی تێکۆشەری کوردستان ئەنجامبدەن بۆ ئەوەی خەبات و تێکۆشانیان بێدەنگ و لاواز بکەن، بەڵام هەمیشە لەزەریای خەبات و تێکۆشانی گەلی کوردستاندا خنکاون.

ئایا ئەوانەی هاوکاری ڕژێمی بەعس بوون لە شاڵاوی ئەنفال دادگایی کران؟
بەداخەوە زۆربەی ئەوانەی دەستیان هەبوو لە ئەنفالی گەلی کوردستان و هاوکاری ڕژێمی بەعسیان کرد نەدرانە دادگاو بەئازادانە دەسۆڕێنەوەو هەندێکیشیان لە ئێستادا پلەو پوستی باڵایان هەیەو وەک شاهانە دەژین.

زیانەکانی ئەنفال چی بوون؟
بەداخەوە ڕژێمی بەعسی فاشیزم لەم کردەوەیەدا بەدڕندەترین شێوە ڕووبەرووی گەلی کوردستان بووەو بە یەکێک لە خراپترین هێرش بۆ سەر مرۆڤایەتی دادەنرێت. لەم شاڵاوەدا زیاتر لە ١٨٢ هەزار هاووڵاتی بێسەرو شوێن بوون و زیاتر لە ٥٠٠٠ گوندیش خاپورو وێرانکران. ئەوەی جێی نیگەرانیە تائێستا حکومەتی عێراقی فیدڕاڵ خزمەتی کەس و کاری ئەنفالەکانی نەکردووە، قەرەبوو نەکراونەتەوە، روفاتەکانیان تا ئێستا نەگەراونەتەوەو لەبیابانەکانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق دان، کۆمەڵکوژیی لەسەر ئاستی جیهان بە جینوساید نەناسراوە.

بۆچی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە بەرامبەر شاڵاوی ئەنفال بێ هەڵوێست بوو؟
بەداخێکی گرانەوە لەکاتی ئەنجامدانی شاڵاوی ئەنفال کۆمەڵگەی نێونەتەوەیی بێ هەڵوێست بوو، چۆنکە بەرژەوەندیان لەگەڵ ڕژێمی بەعسی فاشیزم هەبوو.
شاڵاوی ئەنفال گەورەترین تاوانی دژی مرۆڤایەتی بوو لەسەدەی رابردوودا، ئەم تاوانە گەورەیە لەبەرامبەر گەلێک ئەنجامدرا کە تاوانیان تەنها ئەوەبوو، لەپێناو خاک و مافەکانی خۆیان تێدەکۆشان. شاڵاوی ئەنفال زامێکی گەورەیە هەرگیز لەیاد ناکرێت.