سالار محەمەد فەتاح
جەنگێن جیهانی، یان دەمساتا دەستپێکرنا ململانێن دژوارێن نیڤدەولەتی دناڤبەرا وەڵاتاندا، چ وەڵاتێن زلهێزبن یان وەڵاتێن هەژاربن. د چەرخێ بیستێ دا دوو ژ جەنگێن جیهانی ڕۆیدانە کو تا نوکە پاشماوەیێن ئەوان جەنگان زیندی ماینە، و ملیونان مرۆڤ د هەردوو جەنگاندا بووینە قوربانی ململانێن سەربازی.
شەڕێ جیهانی یێ ئێکێ یان ژی شەڕێ مەزن:
ل سالا ١٩١٤ دەستپێکریە تا سالا ١٩١٨. ژ هوکارێن دەستپێکرنا شەرێ جیهانی یێ ئێکی پشتی تیرورکرنا (دوک فرانز فێردیناند) سەرۆکێ نەمسا-مەجرستانێ بوو، کو بۆ هوکارێ تێکچوونا پەیوەندیێن دبلوماسی، و بەژداربوونا دەولەتان د وی شەڕی دا. جەنگێ جیهانی یێ ئێکێ دناڤبەرا دوو هەڤپەیمانان دا بوو، کو ژ ڤان دەولەتان پێک دهاتن (فرەنسا، بریتانیا، ڕۆسییا) و (ئەمریکا، ئەلمانیا، نەمسا-مەجەرستان، و عوسمانیان).
شەرێ جیهانی یێ ئێکێ، ستراتیجیەتێن نوی یێن جەنگی تێدا هاتنە ب کارئینان وەک (گازێن شەهراوی، توپ و تانگ، دوشک، فروکە، و ئالاڤێن ژێردەریایی. جەنگێ جیهانی یێ ئێکێ بۆ هوکارێ لاوازبوونا ئابورییا دەولەتان، و کێمبوونا خوارنێ و ئاوارەبوونا ملیونان کەسان. ژنان ڕۆلەکێ بەرچاڤ یێ چارەنڤیسازی هەبوو د شەرێ جیهانی یێ ئێکی دا بۆ پاراستنا دەولەتێ، کو ب ڕۆلی زەلامان ڕادبوون د پێشەڤەبرنا پێشەسازییا جەنگی دا.
پشتی شەڕێ جیهانی یێ ئێکێ گورانکاریێن جیوسیاسی یێن گرنگ ب دیڤ دا هاتن، و پەیمانناما ڤیرسای یا سالا ١٩١٩ مەرجێن توند ب سەر ئەلمانیا و هەڤپەیمانێن وێ دا سەپاندن، و ئەڤە بۆ دەرئەنجامێ سەرهلدانا نە ڕازیبوونا نازیان و گەشکرنا وانا تا سالا ١٩٣٩.
جەنگێ جیهانی یێ دووێ:
جەنگەکێ دی یێ جیهانی و خویناوی ل سالا ١٩٣٩ دەسپێکر و بەردەوامبوو تا ڕۆخانا دەستهەلاتا نازیان و ژناڤچوونا ئەلمانیا-نازی ل سالا ١٩٤٥. چەنگی جیهانی یێ دووێ ژ دەرئەنجامێ کێشمەکێشێن جەنگێ جیهانی یێ ئێکێ پەیدابوو، و دەرکەڤتنا هندەک دەستهەلاتێن توتاریتاری ل ئەورۆپا کو دڤیان دەستهەلاتا خۆ یا سیاسی و جوگرافی بەرفرەهـ بکەن. دوو نمونێن بەرچاڤ د سیاسیەتا توتاریتاری دا (پارتا نازی ل ئەلمانییا، و پارتا فاشیست ل یتالیا)بوون، کو هەردوو پارتان ب سەرکردایەتیا سەروکەکی دیارکری بریارێن دەولەتێ ئێخستبوونە ژێر فەرمانێن خۆ دا. ئەلمانیا نازی ب سەرۆکایەتییا (ئەدولف هێتلەری) بەردەوامبوو ل سەر کوشتنا خەلکێ سڤیل یێ ئەلمانیا ب تایبەتی جوهیان، و بەردەوام کڤاشتن ل سەر وانا دکرن. هەروەسان سیاسەتا فاشیست یا ماسولینی ژی هەمان سیاسەتا توتالیتاری بوو.
جەنگێ جیهانی یێ دووێ ژ دەرئەنجامێ هزرا بەرفرەهخۆازییا جوگرافی یا ئەدولف هیتلەری بوو، دەما ل ١ سپتەمبەرا ١٩٣٩ هێرشی پولەندا کری و بەشەک ژ خاکا وێ داگیرکری، و دیڤدا ڕاستەوخۆ (بریتانیا، فرەنسا) کو دوو زلهێزین نیڤدەولەتی بوون، ب تایبەتی ل ئەورۆپا خودان دەستهەلاتەکا ب هێز بوون، بەژداری د جەنگی دا کرن ل دژی ئەلمانیا- نازی. پشتی ئەلمانیا زانی بریتانیا پشتەڤانیا خۆ بۆ پولەندا دیارکر، ئەلمانیا هزرکر دێ بیتە هوکارێ ئێکگرتنەکا سەربازی ل دژی ئەلمانیا و دێ ئەلمانیا ژناڤبەت. ژ بەر وێ چەندێ ئەلمانیا هەولدا گورزەکێ ل بریتانیا بدەت ل دژی وێ پێنگاڤا بریتانیا بۆ ڕێگێریکرن ل هێرشێن ئەلمانیا، و هێرشی بریتانیا کر، و بۆ ئەگەرێ کارڤەدانا نیڤدەولەتی. تا سالا ١٩٤١ ئەلمانیا هزرکر کو ئایدیولوجیا کومونیست مەترسیە بۆ سەر پێگەهێ ئەلمانیا، ژ بەر وێ چەندێ هێرش کرە سەر سنورێن ڕۆسییا. ب ڤێ چەندێ ڕۆژهەڵات ژی بەرەڤ ڤی جەنگێ خوینا وی ڤە هات، و تا دووماهیا شەرێ جیهانی یێ دووێ ئێکەتیا سوفێت بەژداری ڤی شەڕی بوو، و تا شکەستنا ئەلمانیا نازی، ل دووماهیا جەنگێ جیهانی یێ دووێ دا.
د بەردەوامیا شەڕ و بەفرەهخۆازیا جەنگێ جیهانی یێ دووێ دا، دەولەتێن ئاسیا وی ژی هەولا لڤینێن سەربازی دان. ژاپون ل زەریایا هێمن هەولا بەفرەهکرنا سنورێن خۆ دا، و ل ٧ کانوینا دووێ یا سالا ١٩٤١، دەست ب هێرشان کر بۆ بنگەهێن دەریایی یێن ئەمریکا ل (پیرل هاربەر). ب ڤێ چەندێ ئەمریکا هاتە دناڤ ئەڤی جەنگی دا. و شەر دناڤبەرا ژاپون و ئەمریکا دا بەردەوامبوو هەتا سالا ١٩٤٥ کو ئەمریکا جەکێ ئەتومی ب کارئینا، کو د ٦ مەها تەباخا سالا ١٩٤٥ ب بریارا هاری تورومان بریارا هێرشا ئوتومی بۆ سەر ژاپوون دا کو تێدا هەردوو باژێرێن (هیرۆشیما و ناگازاکی) کرنە ئارمانج. ژ دەرئەنجامێ ئەڤێ هێرشێ ٩٠٪ ئاڤاهیێن هێروشیمان هەرفتین. و زێدەتر ژ ٨٠،٠٠٠ مرۆڤ هاتنە کوشتن، ٩٠،٠٠٠ کەس برینداربوون. ئەڤ هێرشا ب سەر هێروشیما دا هاتی نەبوو هوکارێ ژناڤبرنا ژاپونیان، و ژاپونی بەردەوامبوون، ژ بەر وێ چەندێ پشتی ٧٢ دەمژمێران، ل ٩ مەها تەباخا سالا ١٩٤٥ دووبارە ئەمریکا ب هێرشەکا ئەتومی هێرشی ناگازاکی کر، و ٧٥،٠٠٠ کەسێن دی ب جەکێ ئەتومی هاتنە کوشتن. ئەڤ هەردوو باژێرە کرنە ئارمانج ژ بەر کو بارەگایێ لڤینێن ژاپون یێن سەربازی بوون.
جەنگێ جیهانی یێ دووێ، زیانێن مەزن یێن مرۆڤی ل دویڤ خۆ ئینان، و ملیونان مرۆڤ بوونە قوربانی هزرێن توتالیتاریزمی و ژ دەرئەنجامێ شەرێن بەرفرەهخۆازی. و کوشتنا ب ملیونان جوهیان ژ لایێ ئەلمانیا نازی ڤە. شەڕێ خەندەقان و بکارئینانا گازێن ژەهراوی هاتنە ب کارئینان د جەنگێ جیهانی یێ دووێ دا. بەلێ پاش ب ڕێکەڤتنا (ڤیرسای) یا ئاشتیێ ل سالا ١٩٤٥ شەڕ ب دووماهی هات.
پشتی شەڕ ب دووماهی هاتی، جیهانێ دەست ب قوناغێن ئاشتیێ کر، و نەتەوەیێن ئێکگرتی هاتە دامەزراندن، بۆ دروستکرنا ئاشتیێ. و ئەلمانیا ژی دابەشبوو ل سەر دوو پارچەیان (ڕۆژئاڤا، و ڕۆژهەڵات). و دیڤدا شەڕێ سارد یێ دناڤبەرا ئەمریکا و ئێکەتیا سوفێت دا دەستپێکر، و جیهان دابەشکر ل سەر دوو بلوکان (ڕۆژئاڤا/رۆژهەڵات)، کو دناڤبەرا (کاپیتالیست و کومونیست) دا بوو.
ب ڤێ چەندێ شەرێن جیهانی یێ ئێکێ و دووێ بوونە دەرئەنجامێ گورانکاریێن (سیاسی، کومەلایەتی، ئابوری، ئایدیولوجی) ل جیهانێ، و سیستەمەکێ نیڤدەولەتی یێ مودێرن هاتە پەیرەوکرن.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.