▪ زمانێ كوردی د دەستوورێن عێراقێ دا…..

م ،رومان خەلیل رەسول

پرانیا وەلاتان سیاسەتا زمانی ھەیە بۆ پاراستن بۆ پێشڤەبرنا زمانێ خوە یێ نەتەوەی، زور جاران سیاسەتا زمانەكێ ب وی شێوەی دھێت دارشتن كو پێشكەڤتن و پێشڤەبرنا وی ل سەر بناغێ ژناڤبرن وكێمكرنا زمانەكێ دی بت، چونكی زمان ھەبوونا نەتەوەیێ یە، نەتەوەیێ بێ زمان، نەتەوەیەكێ چەمایی یە، ب ھەر حال ھەر نەتەوەكێ ئاسایش و پلانا گەشەكرنا زمانێ خوە ھەیە، نەتەوێ كورد، ب زمانێ كوردی د ئاخڤن، ب مخابنی ڤە سەرەرای خەباتا ھزاران سالانە، زمانێ كوردی ل ئاستێ پێدڤی خزمەت بۆ نەھاتیەكرن، چونكی كوردان ھێشتا پلان و رێكێن خوە یێن تایبەت نینن بۆ پاراستن و گەشەكرنا زمانێ كوردی، و ئێك ژ ئەگەرێن زیق یێن رێگر بەرامبەر ئەڤێ چەندێ ئەوە كو كورد دابەشی چوار دەولەتان بوویە، و ھەر دەولەتەكێ ل گورەی بەرژەوەندیا نەتەوەیێ خوە كار و پلان دژی زمانێ كوردی بكار برینە، ب ھەر رەنگەێ ھەبت بابەتێ مە گرێدایێ دانپێدانا دەستورێن عێراقێ نە ب زمانێ كوردی، لەوران پشتی دەولەتا عێراقێ ب سیستەمێ مەلەكی ھاتی دامەزراندن، ب بریارا نوێنەرێ برێتانی ژ ئەنجامێ ب دوماھیك ھاتنا گونگرەی قاھیرە ل سالا (1920)، و ئەو بوو ل دویڤ دا برێتانیا ب زووی ھەول دان كو حكۆمەتەكا عێراقی یا فەرمی دابمەزرینت، و د ئەنجام دا دەستورێ عێراقێ یێ سالا (1925) ھات دانن كو ب یاسا سەرەكێ د ھات ناڤكرن، بەلێ جھێ داخێ یە ئەڤی دەستوری ب چ رەنگان ئاماژە ب زمانێ كوردی نەدا وەك زمانەك فەرمی یان ژی وەك كورد نەتەوەك د عێراقێ كو مافێ ھندێ ھەبت ب زانێ خوە یێ دایكێ فێرێ زانست و زانینێ ببن، بتنێ د دەقێ (16) دا دبێژت: “بۆ لایەنێن جودا ماف ھەیە قوتابخانا دابمەزرینن ب مەرەما ھندێ كو ب زمانێ خوەیێ تایبەت بخوینن، ب مەرج كو ئەو چەندە گۆنجایی بت دگەل سیستەمێ گشتی ل دویڤ یاسایێ”، و دەقێ (17) ژ دەستوری د بێژت: “عەرەبی زمانێ فەرمی یە …”، ب ئەڤی رەنگێ دیار كو دەستورێ عێراقێ چ بھایێن دەستوری نە دانە زمانێ كوردی.
پشتی عێراق ژ سیستەمێ مەلەكێ بۆ سیستەمێ كۆماری ب دەستورێ سالا (1958) ب رەنگەكێ دوی كورد ھاتن ناسكرن د دەستوری دا ئەو ژی ل گورەی دەقێ (3) ژ دەستوری دەمێ دبێژت: ” … كورد و عەرەب ھەڤبەشن د ئەڤی نشتیمانی دا، و ئەڤ دەستورە مافێن وان یێن نەتەوەی بجھ دكت د عێراقەكا ئێكگرتی دا”. یا دیارە دەستورێ كۆمارا عێراقێ دلۆڤانی ب كوردان بریە كو ب شێوازەكێ نە ئێكسەر دانپێدان ب زمانێ كوردی كریە ئەو ژی ب رێكا دانپێدانێ ب ھەبوونا نەتەوەی كورد، بەلێ ژیێ ئەڤێ چەندێ درێژ نە بوو، ژ بەر كو جارەك دوی عێراق ب تۆڤێ برایەتیێ و پێكڤە ژیانێ گەشەنەكر و كەت بەر گەڤێن كەڤنەپەرەستی لەوران د دەستورێ سالا (1963)دا دەقێ (3) دبێژت: ” … زمانێ عەرەبی زمانێ فەرمی یە”. ئانكو ژ بلی زمانێ عەرەبی چ زمانێن دوی نینن د عێراقێ دا، بەلكو وێڤەتر دانێدان ب نەتەوەیێ كورد ژی نەھات كرن وەك د دەستوری سالا (1958) دا زەلال و ئاماژەكری، مێشكێ عێراقێ كەلیا و تێھنا وان ب خوینا كوردان نە شكەست، و چاڤێن وان كور بوون ل بەرامبەر خەبات و تێكوشانا گەلێ كورد د عێراقێ دا، ژ بەر ئەڤێ چەندێ بەردەوام بوون ل سەر تاكپەرستی، و پاشڤەلێدانا مللەتێ كورد، بەلگە ئەوە كو دەستورێ كۆمارا عێراقێ یێ سالا (1968) ژی ھەر ئاماژە ب ھەبوونا زمانێ كوردی نە دا، دەقێ (4) دبێژت: “… زمانێ عەرەبی زمانێ فەرمی یە “. پشتڕ بورینا دو سالا و ب ژ دایكبوونا دەستورەكێ دوی، ھەتا رادەیەكێ جارك دی دلۆڤانی د دلێن عێراقێ كەت و دوبارە ھزرا خوە د كوردان دا كرن ل دەمێ دەقێ (5/ب) ژ دەستورێ سالا (1970) دبێژت: “خەلكێ عێراقێ ژ دو نەتەوان پێك دھێت، نەتەوا عەرەب و نەتەوا كورد، و دەستور مافێ نەتەوێ كورد و مافێن رەوا یێن ھەموو كەمینەیان د پارێزت د عێراقەكا ئێكگرتی دا”، و دەقێ (7) د خالا ئێكێ دا ئاماژێ دت كو “زمانێ عەرەبی زمانێ فەرمی یە”، و خالا دوێ ژ ھەمان دەق دبێژت: “زمانێ كوردی فەرمی یە دگەل زمانێ عەرەبی ل ناوچەیێن كوردی”. ب راستی ب خواندنا ئەڤان دەقێن دەستوری گەشبینیەك بۆ كوردان پەیدا دبت، ل دەمێ خوە ل سەر ئاخا خوە دبینن كو ب زمانێ خوە د ئاخڤن، ب ھەر حال ل ناڤچەیێن كوردی، زمانی كوردی بۆ فەرمی ل گورەی دەستورێ عێراقێ ھەر ژ سالا (1970) ڤە. پشتی كەڤتنا رژێما (سەدام حسێن) ل سالا (2003) عێراق جارەك دوی و ب رەنگەكێ نوڕ ژ دایك بوو، ئەڤ ژ دایك بوونا عێراقێ بۆ ھەموو گەلێ عێراقێ مزگینیەك خێرێ بوو، و تایبەت بۆ كوردان، ب كومبوون و رینشتنێن جودا جودا، و پشتی ماندیبونەكا مەزن یا ھێزا كوردی دگەل لایەنێن دوی یێن عێراقێ و ئەمریكی، دەستورێ كۆمارا عێراقێ یا سالا (2005) ھاتە دارشتن و دەركرن، دەقێ (4/1) ژ دەستوری دبێژت: “زمانێ عەرەبی و زمانێ كوردی زمانێن فەرمی نە ل عێراقێ…”، ئەڤ چەندە ئاماژەكا رەنگدارە بۆ ھندێ كو زمانێ كوردی بۆ ئێكەم جار ژ لایێ دەستوری ڤە ببت زمانەكێ فەرمی دگەل زمانێ عەرەبی ل ھەموو عێراقێ، ئانكو نە بتنێ ل ھەرێما كوردستانێ، بەلكو عێراق ھەموو و ب ھەموو رێكا پێدڤیە ل گورەی دەستوری ب ھەردوو زمانان كوردی و عەرەبی بھێت وێنەكرن، ب بەردەوامیا دەقێ (4) دیارە كو دەركرنا رۆژنامەیێن فەرمی ب ھەردوو زمانان، ئاخڤتن و دەربرین د ھەموو بواریێن فەرمی دا ل ئەنجومەنێ نوینەران، ئەنجومەنێ وەزیران، دادگەھ، گونگرەیێن فەرمی ھەر دو زمان رێپێداینە، دەركرنا بەلگەیێن فەرمی ب ھەر دوو زمانان، پارە، پاسپورت، ناسنامە، …ھتد، ب كورتی ل دویڤ دەستوری ملێ زمانێ كوردی ب ملێ زمانێ عەرەبی ڤەیە، و ھەر دو زمان كارپێكرینە ل ھەموو عێراقێ.