رێبوار حه‌مه‌لاو شوانی
عێراقی دوای شه‌ڕی جیهانی كه یه‌كه‌م له‌سه‌ر ده‌ستی بریتانیا بونیادنرا، بۆیه‌ش مۆدێلی پاشایه‌تی و به‌ڕێوه‌بردنێكی ملكه‌چ و پابه‌ند به سیاسه‌ته داگیركه‌ریه‌كانی تێدا سه‌رده‌ست بوو. عێراقی دروستكراوی بریتانیا كه زۆرتر له‌ده‌ستی عه‌ره‌بی سووننه دابوو، عه‌ره‌بی شیعه پشت گوێخرابوو، نه‌ته‌وه‌یی كوردیش به‌هه‌مان شێوه بێ به‌شكرابوو له مافه‌ره‌واكانی .، به‌ڵام هیچ مافێكی فه‌رمیشی بۆ نه‌بوو.
دوای كوده‌تای 14ی ته‌ممووزی 1958 عێراقێكی نوێ ده‌ركه‌وت، خاڵی یه‌كه‌میش هه‌موو شێواز و رێباز و مۆدێل و به‌ڕێوه‌بردنی ئینگلیز كۆتای پێهات، تا گه‌یشت به هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی په‌یمانی به‌غدا و سه‌عد ئاباد و سه‌رجه‌م ئه‌و په‌یمانانه‌ی كه له ژێر سه‌رپه‌رشتی بریتانیا واژۆكرابوون. له‌لایه‌كیتر عێراقێك به ئیراده‌ی عێراقی كۆماری به‌ڕێوه‌ده‌چوو كه له‌سه‌ربنه‌مای ده‌ستوور دان به مافی گه‌لانی عێراق نرابوو، له سه‌روویاندا گه‌لی كورد كه وه‌ك هاوبه‌شی سه‌ره‌كی له‌عێراق ده‌بینرا، هه‌مانكات زمانی كوردیش له‌پاڵ زمانی عه‌ره‌بی وه‌ك زمانی سه‌ره‌كی ده‌ژمێردرا.
هێزه شۆڕشگێرییه‌كان له ساڵی 1958 به سه‌رۆكایه‌تی عه‌بدوالكه‌ریم قاسم له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له هێزه سه‌ربازی نوێیه‌كه‌ع عێراق بوون، بۆیه پرۆژه‌كانیان زۆر تۆكمه و به ورده‌كاری نه‌بوو، پێویستیان به‌كات هه‌بوو بۆ ئه‌وه‌ی خه‌رمانی ئه‌زمونه‌كانیان گه‌شه‌پێبده‌ن و پایه‌كانی عێراقێكی دیموكراسی دروست بكه‌ن. شۆڕشی مه‌زنی ئه‌یلوول به هۆی پاشگه‌زبوونه‌وه‌ی به‌ڵێنه‌كانی حكوومه‌ته‌كه‌ی قاسم و ئینجا گۆرانكارییی له هاوكێشه‌كانی ناوچه‌یی و نێوده‌وڵه‌تیی وایانكرد كه كوده‌تای نه‌ته‌وه‌په‌رستی شۆڤێنی عه‌ره‌بی به‌سه‌رۆكایه‌تی به‌عس له 8ی شووباتی 1963 ئه‌و خه‌ون و هیوایه‌یان له‌گۆڕنا كه عێراقێك به ئیراده و مه‌یلی عێراقییه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای پێكه‌وه ژیانی دیموكراتیانه دروست ببێ.
عێراقی به‌عسی كه له 1963 ده‌ستیپێكرد، له 1968 ده‌ستی گۆڕی بۆ كۆمه‌ڵێكی توندڕه‌وتر و به‌سیسته‌متر، هه‌مانكات زیاتر خۆیان له‌ناو ده‌وڵه‌ته عه‌ربیه‌كان و كۆمه‌ڵگه‌ی عێراقی به‌جێ كردبوو، بۆیه‌ش له 1979 گه‌یشتنه لوتكه، ئه‌مه‌ش وای كرد شۆڤێنیزمی بگاته ئاستی ئه‌وه‌ی كه به‌بێ گه‌ڕانه‌وه بۆ هیچ داموده‌زگایه‌ك، شه‌ڕی له دژی ڕژێمی ئێران هه‌ڵگیرساند. ئه‌نجامی هه‌شت ساڵ شه‌ڕ له‌دژی ئێران، عێراقێكی كاول و وێران بوو له‌ده‌ست عێراقیه‌كاندا مایه‌وه. هه‌ڵبه‌ت گه‌وره‌ترین زه‌ره‌رمه‌ندیش گه‌لی كورد بوو كه نزیكه‌ی نیو ملیۆن مرۆڤی بووه قوربانی و زیاتر له 4500 گوندی لێ وێران و خاپووركرا .
سه‌ركێشیه‌كانی رژێمی به‌عس بۆ داگیركردنی كوێت و ئه‌و ئه‌نجامانه‌ی لێی كه‌وتنه‌وه، به‌تایبه‌تیش به‌ده‌ستپێكردنی ناڕه‌زایه‌تیه‌كانی باشووری عێراق و دواتریش ڕاپه‌رێنه شكۆمه‌نده‌كه‌ی به‌هاری 1991 كوردستان، ده‌رفه‌تێكی نوێی دروست كرد بۆ ئه‌وه‌ی گه‌لانی عێراق بتوانن بڕیار له‌سه‌ر چاره‌نووسی خۆیان بده‌ن. دوای ئه‌وه هه‌مووسته‌مكارییانه‌ی عێراق هاوپه‌یمانان به سه‌رۆكایه‌تی ئه‌مه‌ریكا له هه‌مانكاتدا هێزه ئۆپۆزسیۆنه‌كان توانییان ڕژێمی به‌عس برۆخێنن .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی عێراق له سه‌ر بنه‌مای دیموكراسی و فیدڕاڵی و ئینجا ده‌ستوورێكی هه‌میشه‌یه كه تێیدا مافی هه‌ردوو نه‌ته‌وه‌ی كورد وعه‌ره‌ب و پێكهاته‌كانی دیكه‌ی تێیدا مسۆگه‌ر بێت ، جاریێكی ترعێراق كه‌وته‌وه ناو گێژاوێكی قوڵی بێ متمانه‌یی و قه‌یرانیی سیاسیی و ده‌ستوه‌ردانی وڵاتانی هه‌رێمی سه‌پاندنی هه‌ژموونه‌كانیان بۆیه‌ش له‌ماوه‌ی 20 ساڵی دوای رووخانی به‌عس له ده‌ره‌وه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی خه‌ڵكی عێراق به‌رژه‌وه‌ندی هه‌موو زلهێزه‌كان و ده‌وڵه‌ته هه‌ژموونگه‌را هه‌رێمیه‌كان به‌ڕێوه‌چووه له‌سه‌روویاندا ئه‌مریكا و ئێران و توركیا. هه‌ر ئه‌وه‌شه ئێستا وڵاتان شه‌ڕیانه له سه‌ر ئه‌وه‌ی كه چۆن ده‌ست به سه‌ر سه‌روه‌ت و سامانی عێراقدا بگرن و جگه له‌وه‌ش هیچ شكۆوسه‌روه‌ییه‌كیان بۆ نه‌هێشتۆته‌وه ، به‌تایبه‌ت ئێران كه خه‌ونی هه‌موونی شیعه‌گه‌رایی له عێراق و ناوچه‌كه دا هیچ سنوورێكی نه‌هێشتۆته‌وه و هه‌ر ئه‌وه‌شه ئه‌مڕؤ هاوشێوه‌ی هێزه‌كانی سوپا و به‌سیج له عێراقیش چه‌ندین گروپی میلیشایی به‌ناوی جۆراجۆر و بۆ جێبه‌جێكردنی به‌رژوه‌ندی وبه‌رنامه‌كانی به‌كاریان دێنێت كه مه‌رجه‌عیی سه‌ره‌كییان قووم و نه‌جه‌فه .
بۆیه ئه‌وه‌ی له ئێستای حكومرانی عێراق ده‌گوزه‌رێت شتێك نییه به‌ناوی كۆماری و سه‌روه‌ری ،واتا ئه‌وه‌ی له گۆڕه‌پانه‌كه رۆڵی نه‌بوو یان زۆ لاواز بوو ئه‌ویش پرۆژه‌ی دیموكراتی و پێكه‌وه ژیانی گه‌ل و نه‌ته‌وه‌و پێكهاته و ئایین و ئایینزاكان بوو ، هەموو هێماکانی سياس و ئابوری لە عيراق ئاماژە بە ئايندەيەکی ترسناک و برسيەتيەکی گەورە بۆ ئەو وولاتە دەکەن ، ڕۆژ لەدوای ڕۆژ قەيرانەکان زۆرترو قوڵتر دەبنەوە، هيچ ترسوکايەکيش لە ئاسۆدا نابيندرێ کە ئەو قەيرانە قورسانە وا بەئاسانی لەو مەودايەکی کورت چارەسەر بکرێن بەتايبەتی لەسەلەی مەزهەبی و تايفەگەری کە دوو ئارستەی زۆر قورسن پەيوەستن بە مەسەلەی بيرو باوەڕێکی ڕووحيە وە هەيە ، يەکێک لە دەرهاويشتە خراپەکانی ئەو باردوۆخەی عيراق ، ئەوەيە ته‌نها چاره‌سه‌ریش ته‌نها لێكترازانی ئه‌و عێراقه ساخته‌یه ، كه جگه له‌نه‌هامه‌تی و ماڵوێرانی به‌تایبه‌ت بۆ گه‌لی كورد وه‌ك دووه‌م گه‌وره نه‌ته‌وه له عێراقدا هیچ سوود وقازانجێكی نه‌بووه وته‌نها كاتی به‌هه‌ده‌ر داوه .بۆیه، ده‌توانین بڵێن كه عێراقی دروستكراوی بریتانیا و به زۆر هه‌رگیز نه كۆماڕی نه‌بووه و نه‌خاوه‌ن سه‌روه‌ری خۆی.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.