▪   عێراق دادگە بە چی تێگەیشتووە؟

فرسەت سەید شکور

دوابەدوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە 9ی نیسانی 2003، کورد وەکو کارەکتەرێکی سەرەکی، رۆڵی ئەرێنیی لە دووبارە بنیاتنانەوەی عێراقی فیدراڵ و لە یەکخستنەوەی نێوماڵی عەرەبی شیعە و عەرەبی سوننەدا بینی، بە شێوەیەک، وەک ھاوکار و ھاوبەشێکی سەرەکیی ئەمریکا و سەرکردە عێراقییەکان دەرکەوت و ئەو دەوڵەتە لەتبووەی لە بناغەوە بووژاندەوە و خستیەوە سەر راستەڕێی تا رادەیەک جێگیر، بە بەراورد بەو دۆخەی تێپەڕیبوو.

لەدوای دوو ساڵ لە ڕووخانی رژێمی بەعس، لە ساڵی 2005، کورد دووبارە رۆڵی سەرەکیی گێڕا لە دووبارە نووسینەوەی (دەستووری نوێی عێراق)
بە شێوازێک، کە مافەکانی سەرجەم پێكهاتەكانی عێراق مسۆگەر بکات، لەنێوانیشیاندا کورد، مافی خۆبەڕێوەبردن و مافی بەڕێوەبردنی سامانی سروشتی لە کوردستانی پێدەدات.

لە هەولێر هەزاران ھاووڵاتیی باشوور و ناوەڕاستی عێراق دەژین، ئەمەش ئاماژەیەکی روونە بۆ سەقامگیری و بەرەوپێشچوونی هەرێم لە هەموو ئاستێکدا. ئەگەر بەسادەییش بەراورد بکەین، ئەو گەندەڵی و بەهەدەردانی سامانەی لە عێراقدا دەکرێت، زۆر زیاترە لە هەرێمی کوردستان، بەڵگەش، بەراوردکردنی شارەکانی هەرێمی کوردستانە بە شارەکانی ناوەڕاست و باشووری عێراق، کە جیاوازییەکەی بۆ هەموو لایەک روونە و بەرچاوە.

عێراقی غەرقی گەندەڵی بووە، ئەی دادگە لە کوێیە؟

سەروەت و سامانی نەوتی عێراق و ئابوورییەکەی، وای کردووە عێراق تووشی گەندەڵی و کەڵەکەبوونی سامانی بێ ڕادە بێت.
لە ساڵی 2004 تا 2009 (وەزارەتی نەوت) نزیکەی (١،٥) ملیار دۆلاری لەدەست دا، بەهۆی زیادبوونی نرخ و کەمیی دابینکردن.

ھەروەھا (بڕی پارەی ئەو زیانانەی، کە وەزارەتی کارەبا لەنێوان ساڵانی 2003 بۆ 2011 لە ئەنجامی دزینی نەوت لەلایەن کۆمپانیا نەوتییەکانەوە گرێبەستیان لەگەڵ وەزارەتەکە بە 200 ملیۆن دۆلار لە مانگێکدا مەزەندە دەکرێت) بە هەمان شێوە، گەندەڵی لە بەرهەمهێنان و دابەشکردنی کارەبادا مەزەندە دەکرێت، کە بووەتە هۆی زیانگەیاندن بە بڕی 4- 6 ملیار دۆلار لەنێوان ساڵانی 2003 و 2020، بە شێوەیەکی سەرەکی، لە ڕێگەی گرێبەستی پادکراو و کڕینی ئامێری گرانبەهای نەگونجاوەوە، ئایا دادگەی فیدراڵی لە هیچ یەک لەم دۆسییانەی کۆڵیوەتەوە؟

ھەنگاو و ئامانجەکانی بەغدا دژی قەوارەی هەرێمی کوردستان

لە ماوە چەند ساڵی ڕابردوودا بەئاشکرا و ڕوون دیارن، کە حکوومەتی فیدراڵی چەندین هەنگاوی ئاشکرای ناوە، بۆ نموونە، لە ساڵی 2014 بێویژدانانە مووچە و بودجەی هەرێمی کوردستانی بڕی، بۆ ئەوەی خەڵک لە دژی حکوومەتی ھەرێم ھان بدات و ئەم قەوارەیە لەنێو بچێت. هەروەها لە شەڕی تیرۆریستانی داعش، حکوومەتەکەی حەیدەر عەبادی، نەیهێشت چەک و تەقەمەنی و یارمەتیی سەربازی و دارایی بگاتە هەرێمی کوردستان. عەبادی مەبەستی بوو لەم ڕێگەیەوە توانا سەربازییەکانی ھەرێم لاواز بکات، تاوەکوو بەئاسانی بکەوێتە دەست داعش، کەچی دەرەنجامەکان پێچەوانە بوونەوە، پێشمەرگە توانییان ئەفسانەی داعش تێکبشکێنن، هەروەها لە 16 ئۆکتۆبەری 2017، لە ڕێگەی داگیرکاریی ئاشکراوە، ھەوڵیان دا ئەم قەوارەیە لەنێو ببەن و بە یەکجاری بیسڕنەوە، بەڵام پێشمەرگە لە داستانی پردێ و سحێلا، بەرامبەر پیلانی ئەوان و وڵاتانی (ئیقیلمی) وەستایەوە و ئەم ھەوڵەی لەنێو برد.

ئێستاش بە ناوی دادگەی فیدڕاڵییەوە هەڕەشە و مەترسی لەسەر قەوارەی هەرێمی کوردستان دروست دەکەن، دواین بڕیاری دادگەی فیدراڵی عێراق، ڕووی ڕاستەقینەی هێزە عێراقییە باڵادەستەکانی عێراقی بۆ رای گشتیی و جیهان دەرخست، ئەویش دەستبردن بوو بۆ بابەتی کۆتای پێکهاتەکان لە پەرلەمانی کوردستان، بڕیارەکەی دادگەی فیدراڵی هێندەی دیکە وێنەی حەقیقی دەسەڵاتدارانی عێراق بۆ هەموولایەک ئاشکرا دەکات، بەوەی کە هێشتا عێراق نەگەیشتووەتە ئەو ڕاددەیەی کە باوەڕی بە پێکەوەژیان و مافی پێکهاتەکان هەبێت لە بەشداری سیاسی و بڕیاردان، ئەمە بۆ خۆی دەرگای مەترسییەکی دیکە گەورە لەسەر تێگەیشتنی جیهانیی بۆ عێراق دەکاتەوە بەوەی کە باوەڕی بە ماف و داخوازییە سەرەتاییەکانی پێکهاتەکان نییە.
لە ڕاستیدا بریارەکانی دادگەی فیدراڵی هەرگیز لە سەرچاوەیەکی یاساییەوە نادرێن؛ بەڵکو سەرچاوەکەی ئەو عەقڵیەتە سیاسییە، کە لە پایتەختی دەوڵەتانی دیکەوە بۆی ئاراستە دەکرێت.

دەرەنجام

ڕەنگە ئەم هەلو مەرجەی ئێستا هەرێمی کوردستانی پێدا تێپەڕ دەبێت، زۆر چارەنووسساز و هەستیار بێت، ئەوڕۆ لە هەموو دەم زیاتر هەرێمی کوردستان، پێویستیی بە هوشیاریی و خوێندنەوەی دروستی واقعی ناوچەکە و چۆنیەتی داڕشتنەوە پەیوەندییەکانی لەسەر ئاستی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان هەیە.
هەرچەندە ئەمانە زەنگ بن بۆ هەرێمی کوردستان، بەڵام دەبێت ئەو ڕاستییەمان لەیاد بێت، کە ماوەیەکی زۆرە عێراق بە ژمارەیەک ڕێگە و دواینیان دادگەی فیدراڵی هەوڵی لاوازکردنی قەوارەی هەرێم دەدات، بەڵام شکستێهێناوە، ڕەنگە ئەمجارەیان (یەکگرتوویی) و (تەبایی) نێوان لایەنە سیاسییەکان و ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە وادەی خۆیدا و بەردەوامبوون لەسەر ڕەوتی پێکەوەژیان و دابینکردنی ئاسایش و سەقامگیریی بۆ هاووڵاتیان و بەدیهێنانی خۆشگوزەرانی باشتر فریادڕەس و دەربازکاری هەرێمی کوردستان بێت لەم قەیرانەی بۆی دروست دەکرێن.