▪ پەیمانی لۆزان و پاراستنی ئەزموونی هەرێمی کوردستانی عێراق

فرسەت سەید شکور

100 ساڵ بەسەر واژۆکردنی پەیمانی لۆزان تێدەپەڕێت، و بە هەر هەڵسەنگاندنێکی بابەتیانە، پەیماننامەکە کێشەی زیاتری دروستکرد لەوەی چارەسەری کێشەکان بکات.
لە کاتێکدا ڕێککەوتنەکە دوای جەنگ سنوورە نەتەوەییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی دیاری کرد، بەڵام کوردی وەک کەمینە لەو دەوڵەتانەدا مەحکوم دەکرد لە کاتێکدا کورد بە بە ناسنامەی زۆرینەی نەتەوەیی بەشێکی گرنگی نەتەوەکانی جیهان پێکدەهێنێت.

گرنگترین بەندەكانی ناو رێكەوتنامەی لۆزان:
 
1- هەڵوەشاندنەوەی رێكەوتنامەس سیڤەر 1920
 
2-دامەزراندنی كۆماری توركیا و هەڵوەشاندنەوەی خەلافەتی عوسمانی
 
3-دانانی چەند مەرج و یاسایەك بۆ ئیقامە و بازرگانی و دادەوەری لە توركیا
 
4- رێكخستنی بەدەرە ئاویەكانی بسفۆر و دردنیل لە رووی كەشتیەوانی
 
5-دەستهەڵگرتنی توركیا لە قوبرس و لیبیا و میسر و سودان و عێراق و شام داننان پێیان وەك وڵاتی سەربەخۆ
 
6- دارشتنەوەی سنووری نێوان یۆنان و بولگاریا لەگەڵ توركیای نوێ
 
7- پێداچوونەوە بە سنوری دەوڵەتی عوسمانی هەڵوەشاوە
 
8- سازشكردنی دەوڵەتی عوسمانی هەڵوەشاوە لە مافەكانی لە میسۆ و سودان

لە هەر چوار ئەو دەوڵەتەی کە کورد دانیشتووانێکی کەمینەی بەرچاوی تێدا پێکدەهێنن، حکومەتەکان سیاسەتی سەرکوتکردن ی زۆرەملێیان گرتەبەر بۆ “بەڕێوەبردنی” کوردەکان. ئەمەش هەنگاوی جۆراوجۆری لە نکۆڵیکردن بوونی کیانی “کوردایەتی” ڕاستکردنەوەی نەتەوە، پاکتاوکردنی نەتەوەیی و ئەوانی ترەوە، تا دواجار لەگەڵ هەڵمەتەکانی ئەنفال و کیمیابارامی کۆتایی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوو لێکەوتەوە، بەمەبەش سەرکەوتکردن پەڕییەوە بۆ بە قڕکردن.

ڕاستە، بەشێک لە کوردەکان سەلماندیان کە ئامادەن ناسنامەی کوردایەتی خۆیان فڕێبدەن و خۆیان بە تورکی بکەن یان بەعەرەب بکەن، بەڵام زۆرینەی ڕەهایان ڕەتیانکردووەتەوە بە زۆرەملێ سەرکوت بکرێن. بەڵام ئەوە نادیفە نییە کە سەدەیەک دوای لۆزان ، پرسی پاکتاوی یاخود سەرکوت کردن، لە هەر چوار وڵاتدا بە ڕوونی شکستی هێناوە، بە پێچەوانەوە هاوبەشی ناسنامەی کورد لە جاران بەهێزترە.

دابەشبوون

دووەم میراتی زیانبەخشی لۆزان دروستکردن و پاشان پتەوکردنی دووبەرەکی ناوخۆییە لەنێوان کوردەکان لە ناوچە جیاجیاکانی کوردستان، گرووپە جیاجیاکانی کورد ئەزموونی مێژووی هاوبەش و ئەزموونی سیاسی جیاوازیان کردووە و شێوازی جیاوازی بەرخۆدانیان گرتۆتە بەر بەرامبەر بەو مامەڵەیەی کە لەلایەن حکومەتەکانی خۆیانەوە ئەنجام دەدرێن. ئەمانە دابەشبوونن لەوەی کە بتوانرێت و بێبەزەییانە لەلایەن زلهێزە گەورەکانی ناوچەکە لەوانەش ئەمریکا ئیستغلال کران بۆ ئەوەی کوردەکان دژی کورد بکەنە بەرەی دژبەیەک، ئەمەش دابەشبوونە ناوخۆییەکانی زیاتر بەهێز کرد.

بێ هەڵوێستی زلهێزان

شێوازێکی دیکە لە خۆ دزینەوە لە ساڵی 2017دا بوو دیار بوو کاتێک بە ڕوونی ڕیفراندۆمی ڕاپرسی بۆ سەربەخۆیی لە هەرێمی کوردستان، لەلایەن خەڵکەوە پشتیوانی کرا کەچی بە شێوەیەکی گشتگیر پشتیوانی نەکرا.
تەنانەت لەدەستدانی دواتری کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکان بە هێزەکانی حکومەتی عێراق وەک بێ هەڵوێستییەکی دیکەی ووڵاتانی زلهێز هەژمار دەکرێت،.

پاراستنی ئۆتۆنۆمی

لە سەر تێبینییەکی ئەرێنیتر، دەستکەوتەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان، بە تەواوی شایەنی دانپێدانان و ڕێزگرتنن. ئێستا قەوارەیەکی سیاسی بە فەرمی دانپێدانراو هەیە کە بۆ یەکەمجار لە دوای لۆزانەوە ناوی “کوردستان”ی هەڵگرتووە.
هەرێمی کوردستان، کاریگەرترین ناوچەی عێراقە کە بەڕێوەدەبرێت و ئارامترین نەوای پێکەوەژیانە. بەخشندەیی کوردەکانی عێراق لە پێشوازیکردن و پاراستنی پەنابەران و خەڵکی ئاوارە ناوخۆییەکان بە هەموو ئایین و مەزهەب و نەتەوەکانەوە لە هەموو بەشەکانی عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، چیرۆکێکی ئیلهامبەخشە بە شێوەیەک پێویستی بە گەیشتن بە دیدگایەکی فراوانتر هەیە.

لە بنەڕەتدا حکوومەتی هەرێم، چرای ڕووناکی و ئومێدە بۆ هەموو کوردانی ناوچەکە، هەروەها بۆ دۆستە زۆرەکانی لە ڕۆژئاوا. بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا بەرپرسیارێتییەکی قورسیش دێتە ئاراوە. حکوومەتی هەرێم دەبێت لەماوەی داهاتوودا ڕکابەرییە ناوخۆییەکان و ململانێی دەسەڵاتی سیاسی کەمتر بکاتەوە و مەترسی لەدەستدانی هەموو ئەو شتانەی هەیە کە بەدەستی هێناوە زۆر کەمتر بکاتەوە.

زنجیرەیەک لە وتارەکانی سەرۆک بارزانی کە بەکۆمەڵ بە “نەخشەڕێگای ئاشتی” ناودەبرێن، هەنگاوێکی یەکەمی بەنرخە بۆ ئەم ئاراستەیە. بە دەرچوونی سەربەخۆیی لە سەر مێز و گواستنەوەی بۆ ئەمری واقع، ئۆتۆنۆمی کورد لە چوارچێوەی سنوورەکانی دەوڵەتی هەنووکەیی دەکاتە باشترین بژاردە بۆ داهاتوو.
واتا خاڵی بنەڕەتی لە گەیشتن بە ئۆتۆنۆمی لە تورکیا، ئێران و سوریا ئاڵنگارییەکی گەورە دەبێت؛ بەڵام بۆ کوردانی عێراق واتا هەرێمی کوردستان ئاڵنگاری ئەوەیە کە ئەو دەستکەوتانەی هەیانە بیپارێزن.

پێشنیاری بنیاتنەرانە

یەکەم: دوور کەوتنەوە لە بەکارهێنانی زاراوەی “فیدراڵیزم”. لە مێشکی زۆرێک لە عەرەبەکاندا، وشەی فیدرالیزم هاوواتای “دابەشبوون”ە، و وەک ئامێرێکی ڕۆژئاوایی بۆ دابەشکردن و لاوازکردنی جیهانی عەرەبی سەیر دەکرێت. داتاکانی ڕاپرسییەکانی عێراق و سوریا بە بەردەوامی ئاماژە بەوە دەکەن کە “فیدرالیزم” لەلایەن زۆرینەی زۆر لە دەرەوەی ناوچە کوردنشینەکانەوە دژایەتی دەکرێت.

بە پێچەوانەوە هەمان ئەم ڕاپرسیانە نیشان دەدەن کە “لامەرکەزییەت” پشتیوانییەکی جەماوەری بەرفراوانی لە نێوان عەرەبەکانی هەردوو وڵاتدا هەیە. ڕەنگە ئەمە وەک خاڵێکی بێ بایەخ دەرکەوێت، بەڵام وا نییە. هەردوو ئیسپانیا و ئەفریقای باشوور وەک فیدراسیۆن کاردەکەن، بەڵام بە مەبەست هەڵیانبژاردووە وشەی “فیدراسیۆن” لە دەستوورەکانی خۆیاندا بەکارنەهێنن، بە وردی بەهۆی دژایەتی ناوخۆیی لەگەڵ چەمکەکەدا.

دووەم: سیستەمی فیدراڵی عێراق لە ئێستادا پێکدێت لە حکوومەتی عێراقیدا سەربەخۆ، نییە، ئەمەش بەو مانایەیە کە لەسەر هەموو ناکۆکییەکانی نێوان بەغدا و هەولێر لەسەر ئەو پرسانەی کە زۆرترین نیگەرانی کوردیان هەیە، وەک تەرخانکردنی بودجەی ساڵانە، دابینکردنی بودجە بۆ پێشمەرگە، بەڕێوەبردنی سەرچاوەی نەوت و گاز و هتد.
بۆ ئەوەی کورد هاوپەیمان لەم شەڕانەدا بەدەست بهێنێت، پێویستی بەوەیە کە هەرێمەکانی دیکە – لە ڕێگەی پڕۆسەی مادەی 121 بۆ پڕکردنەوەی سیستەمەکە سەرهەڵبدەن و کورد لە دۆخێکی ئایدیاڵدایە بۆ دابینکردنی سەرکردایەتی لەم بوارەدا. شوێنێکی باش بۆ دەستپێکردن بەسرەیە، کە بەشێکی بەرچاو لە دانیشتووان پشتگیری لە گواستنەوە دەکەن لە پارێزگابوونەوە بۆ هەرێم. کەمپەین بۆ ئەمە لە بەسرە بە باشی ڕێکخراوە، جەماوەرییە، بە تەواوی ئاشتیخوازانە و ناتایفەگەرییە. سەرکەوتنەکەی هانی ئەوانی دیکەش دەدات، بۆ نموونە ئەنبار، دوور نییە هەمان ڕێگا بگرنەبەر.

100 ساڵ دوای پەیماننامەی لۆزان کە لە لایەن تورکیا، فەرەنسا، بەریتانیا، ئیتاڵیا، ژاپۆن و یۆگۆسلاڤیا واژۆکرا، هێشتا کورد گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەتە، کە بە گوێرەی پەیمانگەی کوردی لە سویسرا، ژمارەیان لە سەرانسەری جیهان گەیشتووەتە زیاتر لە 70 ملیۆن کەس. 
 

سەرچاوە:

https://kurdistanchronicle.com/b/2639