▪ “کورتییەك ل دور دیروکا زاخۆ”.

جابر ئیسماعیل سندی

ژ باژێرێن گرنگە ل هەرێمێ، و دەرگەهێ سەرەکى یە بۆ جیهانا ژ دەرڤە, سەنتەرێ باژێرێ زاخۆ دکەڤتە لایێ ژێرى یا ڕۆژئاڤا یا دەشتا سندى یا، ئەڤ دەشتە ب ئاخا خۆە یا باش بیە و بۆ بەرهەمى یا بناڤ ودەنگە.
زاخۆ باژێرەکێ جوان وخۆدان ئاڤ وسەقایەکێ باشە دکەڤتە سەر ڕۆبارێ خابور، و ئەڤ خابورە د ناڤ باژێرىدا دەرباز دبت ودبتە دوو ڕۆبار و باژیرى دکەتە دوو پارچە و پرەکا بەرى یاکەڤن ل سەر هاتیە ئاڤاکرن مێژوویا وێ ڕەنگە دزڤرتە سەردەمێ (میرنشینا بادینان) پاش ب تایێ سەرەکى ڤە دهێتە گرێدان ودبەر کەلهەکا کەڤندا یا هەشت گۆشە ستونک ول سەر وان کڤانێن سەر تیژ هەنە هەروەسا نیگار ونەخشە ئەڤە وەکو خانیەکێَ مەزنێن وێ بۆ دەربازدبت.
مێژو نڤیس ل دور ناڤێ زاخۆ ژێک جودانە وچەند بوچونەک ل دور وێ چەندێ هەنە، هندەک ژێدەرێن ئارامى دیاردکن کو ناڤێ وێ ژ پەیڤا (زاخۆتا) یا ئارامى هاتیە وەرگرتن کو رامانا وێ (سەرکەفتنە) کو ب وى شەڕى هاتییە نافکرن ئەوێ دناڤبەرا ڕۆمێ وفرسێ دا چێبوى ل نێزیک زاخۆ یا نوکە کو ڕۆمانى یا سەرکەفتن تێدا ب دەست ڤە ئینابوو.
بوچونەکا دى هەیە بۆ ناڤێ زاخۆ کو ژ پەیڤا (زێ خوین) هاتیە ئانکو ڕۆبارێ خوینێ کو ڕویدانەکا گرنگ ل وى جهى چێبوویە ئەوژى خوینەکا زور لێ هاتبوو ڕشتن وئەف بوچوونە یانێزیکى یا ئێکێ یە ودبت ئاماژە ب وى شەرى بت یێ دناڤبەرا (رومێ وفرسێ) دا هاتیەکرن.
بوچونەکا دى دبێژیت بنیاتێ وێ ژ (زێ) ئانکو روبار و (خوەک) ئانکو جهێ خار جهێ ئاڤ لێ دشدیێت, هەر چاوابیت پەیڤا زاخۆ دناڤا سترانێن فلکلورێ کوردى دا زور دهێتە گوتن وبهیستن (زاخۆکا بادینا).
مێژویا باژێرێ ب دروستى ناهێتە زانین میر جەلادەت بەدرخان دیارکریە کو باژێرکەکێ گرنگ بۆ ل سەر دەمێ (کوتیان) لێ یا دروست سەرکردێ یونانى زەینەفون (401) بەرى زاینى دەمێ دگەل لەشکرێ خۆ ڤەگەریایە وەلاتێ خۆ دوێ دەڤەرێ دا دەرباز بویە وگوتیە خەلکێ وى جهى کوردن.
دبیت زاخۆ ل وى جهى هاتبیتە ئاڤاکرن وبەرفرەهکرن ئەو جهێ باژێرێ حسێنیێ لێ هاتیە ئاڤاکرن کو گەلەلک ژێدەرا ژێ خەبەر دایە نەخاسمە یێن عەرەبى وگوتنە روبارى (خابورێ حوسەینیێ) وهەتا نوکە تاخەکێ باژێرێ زاخۆ بناڤێ حوسەینیێ یە, مێژو نڤیسێ کورد شەرەفخانێ بدلیسى (1005) کوچى دبێژیت زاخۆ سەر ب میرنشینا بادینان ڤە بویەهەر ژ سەر دەمێ سلتان (حەسەن بەگ کورێ میر سەیفەدین) و ل سالا (892) کوچى ئێکەم میر ژلایێ وان بۆ زاخۆ هاتیە دانان, هەر وەسا ل سەردەمێ ئێک ژوان کنیشتەک بۆ جوهیان ل باژێرى ئاڤاکر وهەتا نوکە شوینوارێن وێ ماینه.
ژیارا خەلکێ زاخۆ ل سەر چاندنێ یە نەخاسمە چاندنا دەرامەتێ زڤستانێ وەکو گەنم و جەه ونیسک ونوک وفێقى ب هەمى جورا ئەف دەرامەتە ژى ل دەشتا سندى یا وهندەک جهێن دى کو مفا ژێ دهێتە وەرگرتن, زێدەبارى چاندنا دەرامەتێ هاڤینى وەکو باجانو برنجى وتوتن وگەلەک کەسکاتیێ دیتر, قەزا زاخۆ ب چاندنا سپیندارا وگویز وهنارا یا بناڤ ودەنگە وژبەر ئاخا وئاڤا باش بەرهەمەکێ باش ژێ دهێتە چنین.
زاخۆ ژێدەرێ سەرەکى یێ چێکرنا (شەل وشەبکا) یە وئەف کارسازیە کێم بویە ژبەر نەبونا کەرەستێ دەست پێکى یێ بەرهەم ئینانێ وەکو (مەرەزى) وباراپتر ژخەلکى بەرێ خۆ دایە وان جلکا یێن ژ هندەک کەرەستێن دى دهێتە چێکرن.
ژبەر کو زاخۆ دەرگەهێ سەرەکى یە بۆ ژ دەرڤە لەورا یا بویە بنگەهەکێ بازرگانى یێ گرنگ وپتریا خەلکێ وێ بوینە بازرگان وب دەهان کومپانیێن بازرگانى لێ هاتینە ڤەکرن, گەلەک شوینوار ل زاخۆ هەنە وفەرمانگەها شوینوارا ل دهوکێ نێزیکى ( 159) جها لێ دەست نیشانکرینە ویێن گرنگ ئەڤەنه :
1- پرا دەلال
ئەف پرەل سەر روبارێ خابور ل روژهەلاتێ باژێرى هاتیە دانان وگەلەک گوتن ل سەر چێکرنا وێ هەنە (هەمرتین) دبێژیت یا رومانى یە (ئەسکیف) دبێژیت یا یونانى یە و(سلوقس)ى فەرمانا ئاڤاکرنا وێ دایە کو ئێک ژ سەرکردێن ئەسکەنەدرێ مەقدونى بۆ, هندەک شوینوار ناسێن رێڤەبەریا شوینوارێن عیراقى هزردکەن کو دبیت ئێکک ژ سولتانێن بادینان ئاڤاکربیت لێ یا دروست ئەف پرە ل سەر شوینوارێن ئێکا کەڤن تر یا هاتیە ئاڤاکرن ودبیت ئێک ژمیرێن بادینان ئەف پرە نویژەنکربیت وداستانەکا سترانا کوردى ل دور ئاڤاکرنا پرێ هەیە, درێژیا وێ (114) م وفرەهیا وێ (4, 70)م و (15, 50) م ژ ئاڤا روبارى یا بلندە هەمى ب بەرێ نەخشەکرى هاتیە دروستکرن و قەنتەرەکا مەزن وفرەه ل نیڤا وێ هەیە و (5) قەنتەرێن بچیکتر ل هەردوو رەخێن وێ هەنە, دیوارێن وێ ب بەرێن مەزن وب نەخشە هاتینە نژنین وکەرەستێ کسلێ بۆ ئاڤاکرنێ هاتیە ب کار ئینان وگەلەک ب شارەزایى هاتیە ئاڤاکرن ومێژویا ئاڤاکرنا وێ نە هاتیە زانین چونکو چ پەیکەر ونەخشە ل سەر نینن هەتا مێژویا وێ بهێتە زانین.
ناڤێ پرا دەلال ل دەف خەلکێ زاخۆ یێ کەڤنە وهندەک ژخەلکێ تاخێن وێ دبێژنێ پرا مەزن وناڤێ پراعەباسیێ ناڤەکێ نوى یە ل سالێن سیهان ژ چەرخێ بورى ل سەر هاتیە دانان ب فەرمانەکا رەسمى یا قایمقامێ قەزا زاخۆ یێ وى سەر دەمى شوینوار نیاس (کونرادبرویس) ل 15/نیسانا/1909 دەمێ سەرەدانا پرێ کرى ب ناڤێ پرا خا بور نافکر.
2- کەلها زاخۆ:
کەلها زاخۆ دکەڤیتە نیڤەکا باژێرى ل سەر رەخێ روژ ئاڤایێ خابورى وهەتا نوکە ژى یا دیار وبەرچاڤە وئێک ژ خانیێن میرگەها بادینان بۆ لێ میر (على خان 1205-1212 ک) دوبارە نوژەن وبەر فرەهکریە ئەف کەلهە ل سەر کەلهەکا کەڤنتر هاتیە ئاڤاکرن ژ پاشمایکێن وێ یا دیارە کو کەلهەکا ئاسێ بویە وببەرێ حەێوى هاتیە ئاڤاکرن وب قاتەکێ گێچێ هاتیە داپوشکرن, وهەتا نوکە ژى بورجەکێ وێ یێ ببەرى هاتیە ئاڤاکرن یێ بەرچاڤه.
3- کەلها قوباد پاشا:
ئەف قوبە دکەڤیتە ناف گورستانا زاخۆیاشەش کوژیە شەش پەنجەر هەنە دگەل دەرگەهەکى (تابوک وفخار) بۆ ئاڤاکرنێ هاتیە ب کار ئینان هندەک نەخشەل سەر هەنە وهەتا نوکە ژى ددیارن.
4- شوینوارێن کێستە:
باژێرەکێ کەڤنە مێژویا وى دبیت ڤەدگەریت بۆ سەردەمێ ئاشوریان ل وێرێ پارە وپەیکەرێن ئاشورى ویونانى وئیسلامى هاتینە دیتن خودێ ژێ رازى شەمدین بابەتەک ل دور شوینوارێن کێستە دگوڤارا (الاخاو ) دا 19