▪ گرنگیا هەبوونا دستوری بو هەر جڤاکەکێ چیە ؟

گوهدار ڕەمەزان سندی

دستور ل گوپیتکا هەرەمێ یاسای یە بلندترین یاسایە دناڤ وەلاتی دا هەمی یاسایێت دی دناڤ وەلاتئ دا ژێدەرێ خو ژ دستوری وەردگرن دستورە ژێدەرێ شەرعیەتێ بو هەمی یاسایانڤێجا داکو هەرەمێ قانونی ل هەرێما کوردستانی دروست بیت یا گرنگە هەرێما کوردستانێ دستورێ خو هەبیت .
هەروەسا یا گرنگە مە دستور هەبیت داکو دستورێ مە
و ماف و ئازادیێت هەرێمێ ب پارێزیت ژ مایتێکرنا و بن پێکرنا نە شەرعی یا دەستهەلاتیت مەلبەندی ژبەرکو دیارە کو ب تایبەت د نوکە دا مافیت رەوا یێت هەرێما کوردستانێ دهێنە بن پێکرن

هەروەسا دستور گرنگە کو دەستهەلاتان رێك بێخیت و هەتا ئەم دەستەهالاتین دەستهەلاتدارێن هەرێمێ بهەژمێرن رەوا ڤێت تێکستەکێ دستوری هەبیت ئانکو ژێدەرێ رەوایەتیا دەستهەلاتێن مە یێن سیاسی بیت یێت کو ب قانونا هاتین دان
هەروەسا پێدڤیە مە دستورەك هەبیت سیستەمی مە یێ سیاسی و جڤاکی و ئابوری رێکبیخیت

پشتي كه فتنا رژيما(سه‌دام حسێنی) ل سالا (2003) و دیڤرا ب هاریكاریا ئه‌مریكا و ده‌وله‌تێن هه‌ڤپه‌یمان و دیسان هێزێن عێراقی ده‌ستورك نۆی بۆ عێراقێ هات دانان ل سالا (2005)، د ده‌قێ (120) دا ژ ده‌ستورێ كۆمارا عێراقێ دا دیار كر كو هه‌رێمی ماف هه‌یه‌ ده‌ستوره‌كێ ب خوه‌ ب دانت پێخه‌مه‌ت هندێ كو ده‌ستهه‌لاتێن گشتی یێن هه‌رێمێ دیار بكت و بسپوریێن وان ده‌ست نیشان بكت ب مه‌رجه‌كێ كو ده‌ستورێ هه‌رێمێ هه‌ڤدژ نه‌بت دگه‌ل ده‌ستورێ كۆمارا عێراقێ، به‌لێ پرسیار ئه‌وه‌ هه‌رێما كوردستانێ هه‌ر ژ (2005) هه‌تا ئه‌ڤرو شیا یه‌ ده‌ستوره‌كێ ب دارێژت بۆ پاراستنا قه‌وارێ سیاسی یێ هه‌رێمێ و دیسان گه‌ره‌نتی كرنا ماف و ئازادیا خه‌لكێ؟

• (2008 بۆ 2009) هه‌ول هاتن دان بۆ دارشتنا ده‌ستوره‌كێ نۆی بۆ هه‌رێما كوردستانێ ب مه‌ره‌ما هندێ كو سیسته‌مێ یاسایی یێ ده‌وله‌تێ ب هه‌رسێ ئاستێن خوڤه‌ دورست و جیگر ببت، ئه‌و بۆ پروژه‌ یاسا ده‌ستورێ هه‌رێما كوردستان-عێراق هاته‌ دارشتن ژ لایێ لایه‌نێن سیاسی یێن هه‌رێما كوردستانێ ڤه‌ كو ژ (122) ده‌قێن ده‌ستوری پێك دهێـت، پشتى پروژه‌ ده‌ربازى په‌رله‌مانێ هه‌رێمێ بووى، ئه‌و بۆ ل رێكه‌فتى (24/6/2009) پروژه‌ ده‌ستورێ هه‌رێما كوردستان-عێراق هاته‌ په‌سه‌ند كرن ب زورينه‌يا ده‌نگان، پشتى ڤێ چه‌ندێ ل گوره‌ى رێكارێن ياسايى پێدڤى يه‌ ئه‌و پروژه‌ ل سه‌ر خه‌لكێ بهێت به‌لاڤ كرن و ب راپرسينه‌كا گشتى دوماهيك ده‌نگدان كو خه‌لك ده‌نگێ خوه‌ ل سه‌ر بدن، و 25/7/2009 هاته دەست نیشانکرن بو ئەنجامدانا راپرسیێ . بەلێ ژبەر ئەگەرێت سیاسی و نافخوی و یاسایا پروژە دستورێ هەرێمی بو جارا دووێ هاتە راستڤەکرن و لدیڤ مادە ١ ژ یاسا ژمارە ١٠ یا سالا ٢٠٠٩ راستڤەکرنا یاسا بریاردابا دەستورێ هەرێمی کو دێ مێژوا ئەنجامدانا راپرسیێ لسەر دەستورێ هەرێمی ب هەماهەنگیا سەروکاتیا پەرلەمانی و حکومەتا هەرێما کوردستانێ و جهەتێت تایبەتمەند بیت . بەلێ پارتێن (بزاڤا گوران، یەکگرتوا ئیسلامی یا کوردستانێ ،کومەلا ئیسلامی) داخازا دوبارە دانانا دەستورێ هەرێمێ کر و داخازا دوبارە سەر ژنوی نڤیسینا دەستوری کر بەلێ هه‌ر ژ وێ مێژوويى هه‌تا رۆژه‌ڤا ئه‌ڤرو و پشتى بورينا (17) سالا ل سه‌ر مێژوويا ده‌رچوونا ده‌ستورێ عێراقێ كو مافێ ده‌ستورى دايىى هه‌رێمێ كو ده‌ستوره‌كێ تايبه‌ت بخوه‌ڤه‌ هه‌بت، به‌لێ ب مخابنى ڤه‌ هه‌رێما كوردستانێ مايه‌ بێ ده‌ستور، و د بوشايه‌كا ياسايى يا دژوار دا دژيت، ده‌ستور ده‌يكا ياسايان نه‌، هه‌مو ياسايێن ئاسايى و لاوه‌كێ هه‌بوونا خوه‌ ژ ياسا ده‌ستورى وه‌ردگرن، بێ دو دلێ نه‌ بوونا ده‌ستورى ل هه‌رێمێ خاله‌كا ره‌شه‌ بۆ ده‌ستهه‌لاتا كورد، نيشانه‌كا خرابه‌ بۆهه‌رێمێ د چاڤێن لايه‌نێن هێزێن نێڤده‌وله‌تى دا، چونكى ده‌ستور بناغێ قه‌وارا سياسى يه‌، هه‌ر ده‌ستوره‌ بناغێ سه‌ره‌كى بۆ هه‌رسێ ده‌ستهه‌لاتێن گشتى زه‌لال دكت، و هه‌روه‌سان ماف و ئازاديێن مرۆڤى گه‌ره‌نتى دكت، چونكى ئێكه‌م گه‌ره‌نتى بۆ مافێن مروڤى هه‌بوونا ده‌ستوره‌كێ يه‌، له‌وران پێدڤى يه‌ ل سه‌ر لايه‌نێن په‌يوه‌ندى ديار و ب تايبه‌تى پارتێن ده‌ستهه‌لاتدار، زوو نه‌ دره‌نگ هه‌موو شيانێن خوه‌ بێخنكار بۆ دانانا ده‌ستورى، چونكى ب ڤى شێوازه‌ێ هه‌يى سيسته‌مێ ياسايى يێ هه‌رێما كوردستانێ كور و له‌نگه‌، و ئه‌ڤ چه‌نده‌ جهێ ئاريشێ و مه‌ترسيێ يه‌ بۆ خه‌لكێ كوردستانێ و هێزا كوردى ل عێراقێ.
  دڤێت سەر ژنوی نڤیسینا دەستوری بو هەرێما کوردستانێ ئەڤ خالێت ل خواری تێدا هەبن :-

نڤیسین و دارشتنا دستوری شەفافیەت و و بەژداریا هەمی تەخێن جڤاکی دڤێت و پێکهاتنا هەمی لایەنان لسەر هەبیت و دستورێ مە بڤێت دانینن ڤێت ئەڤ خالێت لخوراێ هەبن :-
١-دستورەك بیت سیستەمێ وی یێ سیاسی پەرلەمانی بیت و بەندێن وی بنەمایێن دیموکراتیەتێ تێدا بن ژبەرکو سیستەمێ دستورێ عراقێ دیموکراتیە نابیت دستورێ هەرێم دارێژیت سیستەمەك بەروڤاژی بیت