نڤیسەر/ سالار محەمەد فەتاح
سێگوشەیا ململانێ گالتونگ، کومەلناس و ڤەکولەرێ ئاشتیێ ل نەرویج (یوهان گالتونگ) دینەموویێ پەرەپيدانا ئەڤی جەمکێ زانستێن شەڕی بوویە ژ بۆ تيگەهشتنا ڕەهەندێن جیاواز یێن ململانێ. سێگوشەیا ململانێ یا گالتونگ، چارچوڤەیەکە بۆ دیڤچوونا ململانا دناڤبەرا (توندوتیژیێن پێکهاتەی، توندوتیژیا کەلتوری، و توندوتیژییا ڕاستەوخۆ) دناڤ ململاناندا. دناڤ هەر فورمەک ژ ڤان سیێ فورمێن دیارکری دا هاتین هندەک هوکارێن پەیدابوونا توندوتیژیێ هەیە.
د پەرتووکا کومەلناس یوهان گالتونگ، یا بناڤێ ئاشتی و ڤەکولینێن ئاشتیێ (Violence, Peace, and Peace Research)، کو تێدا هەر سێ فورمێن توندوتیژیێ دەتە دیارکرن. و گرێدانا ڤان هەرسێ فورمان دناڤا ڤێ پەرتووکێ دا دروست دکەت کو دبێژیت “هەرسێ فورمێن دیار یين توندوتیژیێ دبنە ئەگەرێ بەردەوامییا ململانێ دناڤا کومەلگەهێ دا”.
“ئەگەر بهین و ب هویری تەماشەی هەرسێ فورمان بکەین!
توندوتیژییا پێکهاتەی، د سێگوشەیا ململانا گالتونگ دا، توندوتیژییا پێکهاتەی ئاماژەیە بۆ ئەوان پێکهاتەییێن کومەلایەتی، ئابوری، سیاسی یێن بنەرەتی، کو نە یەکسانی و نە دادپەروەریێ دروست دکن. ئەم د شێن بێژین سنوردارکرنا دەرفەتانە. بۆ نمونە ل سەر ڤێ چەندی ئەگەر دناڤا کومەلگەهەکێ دا کومەکا مرۆڤان بهێنە جوداکرن ب شێوەیەکێ سیستەماتیکی و گەهشتن ب سەرچاوەیێن سنوردارکری ب پشت بەستن ب ڕەگەز و بارێ کومەلایەتی. ئەگەر تەماشەی ناڤەندێن خویندنێ بکەین ل هندەک دەڤەران دێ بینن ژبەر باشییا بارێ ئابوری قوتابی بەرەڤ ناڤەندێن خاندنێ یێن تایبەت ڤە دچن، کو ب شێوەیەکێ ڕێکوپێک هاتینە دروستکرن ل ژێر دەستێ ماموستایێن پسپور. بەلێ د بەرامبەر دا هندەک قوتابی قوتابیێن دی ژ دەرئەنجامێ ئابورا لاواز دبیت ل ژورێن خواندنێ یێن قەرەبالغ. ئەڤە دبیتە دەرئەنجامێ سنوردارکرنا دەلیڤەیان بۆ گەهشتن ب ئارمانجێن پێکهاتەی، ژ دەرئەنجامێ ئەڤێ جیاوازیێ توندوتیژیا پێکهاتەی دروست دبیت. توندوتیژییا پێکهاتەی دبیت د پراکتیزکرنا سیاسی دا ژی بهێتە دیتن، ب تایبەت ل دەمێ دەرئێخستنا یاسایان یێن ژ لایێ دەستهەلاتا سیاسی ڤە دهێنە دەرئێخستن دبیت ببیتە هوکارێ جیاوازییا ئاینی، ڕەگەزی، کومەلایەتی، … هتد، و بشێوەیەکێ سیستەمکاتیکی ببیتە ئەگەرێ پەیدابوونا نە دادپەروەریێ و دەرکەڤتنا ململانێ ژ دەرئەنجامێ بێبەشبوونا کەمینان.
توندوتیژیا کەلتوری، یا بەژدارە د پروسا ململانێ دا دناڤا دەولەتێ و د سێگوشەیا شلوڤەکرنا ململانێ یا گالتونگ دا هاتیە شلوڤەکرن، کا ب چ ڕەنگی توندوتیژیا کەلتوری کارتێکرنێ ل سەر پەیدابوونا ململانێ دکەت دناڤ وەڵاتی دا. توندوتیژیا کەلتوری پشتبەستنێ ل سەر بیرۆباوەرێن کومەلایەتی دکەت ب تایبەتی ژ لایێ کومەلناسی ڤە. ژ دەرئەنجامێ جیاوازیا ئایدیولوجی پەیدا دبیت. ئەو فاکتەرێن کەڤنەپەرست کارتێکرنەکا ڕاستەوانە ل سەر دەرکەڤتنا ئەڤان ململانان دکن چ ژ هوکارێن جیاوازییا (ڕەگەزی، نەتەوەی، ئاینی، سیاسی …هتد) بن. ب ڤێ چەندێ ئەگەر ئەم تەماشەی پراکتیزکرنا سیستەما ئێلگەری بکەین دناڤ کومەلگەهەکێ دا، ئەگەر ئەڤ سیستەمە خۆ دناڤ ڕهـ و ڕیشالێن جڤاکی دا چەسپاندبن دێ بیتە هوکارێ دروستکرنا توندوتیژیێ بەرامبەر هندەک چینێن وی جڤاکی. د هندەک وەڵاتان دا هزرێن دەمارگێری یێن ڕەگەزپەرستانە تێدا هاتینە چەسپاندن ژ لایێ گەلێن زورینەڤە، ژ بەر وێ چەندێ گەلێن کەمینە دهێنە چەوساندن.
توندوتیژییا ڕاستەوخۆ، د دوو خالێن دەستپێکی دا مە بەحسا توندوتیژیا کەلتوری و پێکهاتەی کر و نوکە دێ ل دور توندوتیژییا ڕاستەوخۆ زڤرین د سێگوشەیا شلوڤەیا ململانا گالتونگی دا. توندوتیژییا ڕاستەوخۆ، توندوتیژیا جەستەی (فاسیولوجی) دهێتە ب کارئینان کو هێزا زەڤلەنگان دهێتە بکارئینان وەک خو لێکدان، یان کارئینانا جەکی وەک شەڕێن سەربازی. واتە توندوتیژییا ڕاستەوخۆ ژ دیارترین جورێن توندوتیژیێ نە د سێگوشا گالتونگی دا. هەر دەما بەحسا (کوشتن، دەستدرێژی، شەڕ، کوشتن، یان هەر شێوازەکێ دی یێ توندوتیژیا جەستەی)تێدا بیت، ئەم ڕاستەوخۆ هزر د توندوتیژیا ڕاستەوخۆ دا دکەین. ژ دیارترین فورمێن توندوتیژیێ نە، بەلێ ئەم ل دەستپێکی نەشێن بدانین چونکی شەڕ و ئاژاوە پتریا جارن ژ توندوتیژییا کەلتوری و پێکهاتەی دهێتە ڕۆیدان.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.