داهاتێ هه‌رێما كوردستانێ د ئێك مه‌هدا چه‌نده؟
هیڤیدار ئه‌حمه‌د – لیزا فه‌له‌كه‌دین
هه‌می بابه‌تێن دارایى و ئابوورى ل سه‌ر هه‌ردوو به‌شێن ( داهات و خه‌رج ) یان هاتینه دانان و هه‌رده‌مێ رێژه‌یا داهاتێ خرڤه‌كرى ژ خه‌رجییان كێمتر بوو، دێ بابه‌ته‌كێ دى هێته پێش ئه‌وژى كورئینانه.
نه‌بوونا بودجه‌ى ل هه‌رێما كوردستانێ ئه‌گه‌رێ سهرهكى یێ دروستبوونا قه‌یرانا داراییه، كو ل سالا 2014ێ وه‌ره ژبه‌ر برینا پشكا هه‌رێما كوردستانێ ژ بودجه‌یا عیراقێ ژلایێ حكومه‌تا عیراقێڤه و شه‌رێ داعشێ و قه‌یرانا دارایى، تا نها بودجه نه‌هاتییه په‌رله‌مانێ كوردستانێ، لێ ژبه‌ركو بودجه نه‌بوو رامانا وێ ئه‌و نینه كو داهات دیار نه‌مینیت و د خزمه‌تا خه‌لكیدا نه‌هێته مه‌زاختن كو خوه‌دانێن ئێكێ و یێن دواییێ ژ داهاتێ هه‌رێما كوردستانێ خه‌لكه.
خاندنا شاش و پشت نه‌به‌ستن ل سه‌ر ژێده‌رێن باوه‌رپێكرى بۆ پرسێن دارایى، قه‌یرانه‌كا دى بۆ هه‌رێمێ درووستكرییه، ئینانا داتا و هژمارێن نه‌یێن درووست ئه‌گه‌ره‌كێ دى بوو كو باوه‌رى د ناڤبه‌را وه‌لاتی و حكومه‌تێدا نه‌مینیت و ده‌رئه‌نجامێ وێ قه‌یرانه‌كا سیاسى و كۆمه‌لایه‌تى ده‌ركه‌ڤتییه.
وه‌كو دوو ئه‌ندام د لژنه‌یا دارایى و كاروبارێن ئابوورى ل په‌رله‌مانێ كوردستانێ، ب رێكا ڤێ نڤیسارێ بزاڤان دكه‌ین ب پشتبه‌ستن ب داتا و به‌لگه‌یێن باوه‌رپێكرى ژمارێن پێدڤى بۆ داهات و خه‌رجییان دیاربكه‌ین، هه‌روه‌سا به‌حسا سستییا دابه‌شكرنا مووچه‌ى ل پارێزگه‌ها سلێمانییێ ( هه‌له‌بجه، گه‌رمیان و راپه‌رین ) بكه‌ین.
ئێك : داهات
ژێده‌رێن داهاتى ل هه‌رێما كوردستانێ
داهاتێ نه‌فتێ
داهاتێ نافخوه ( داهاتێ نه‌یێ نه‌فتێ )
هه‌ڤكارییا هه‌ڤپه‌یمانان
200 ملیارێن به‌غدا: ژبه‌ر پابه‌ند نه‌بوونا به‌غدا ب هنارتنا ڤى كوژمێ پاره‌ی د ده‌مێ خودا، نه‌شێن ب شێوه‌یه‌كێ درووست پشتبه‌ستنێ لسه‌ر ڤان ژێده‌رێن داهاتى بكه‌ن، له‌وما حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ پشتبه‌ستنێ لسه‌ر داهاتێ خوه كه‌ت، د ئه‌ڤ ساله‌دا به‌دا بتنێ ئێك جار 200 ملیار دینالا بو هه‌رێمێ هنارتینه.
داهاتێ نه‌فتێ یێ هه‌رێما كوردستانێ:
هه‌رێما كوردستانێ د ئێك رۆژدا 420 هزار به‌رمیلێن نه‌فتێ دهنێریت، پێدڤییه ئه‌وژى بهێته روونكر كو په‌یدابوونا كێشه‌یان دناڤبه‌را روسیا و ئۆكرانیا دا قه‌یرانه‌كا جیهانى یا وزه‌ى لدووڤ خوه‌دا ئینا، ژبه‌ركو ئێك ژكۆمپانییێن مه‌زنێن روسیا دپرۆسه‌یا هنارتنا نه‌فتا هه‌رێمێ دا پشكداره كێشه‌یه‌كا به‌روه‌خت بو فرۆتنا 60 هزار به‌رمیلێن رۆژانه ل مه‌ها ئادارێ په‌یدابوویه، له‌وما فرۆتنا نه‌فتێ ل مه‌ها ئادارێ 360 هزار به‌رمیل دئێك رۆژدا بوو، حكومه‌تا هه‌رێمێ دبزاڤێن به‌رده‌وامدایه بو چاره‌سه‌ركرنا ڤێ كیشه‌یێ.
ل مه‌ها ئادارێ رێژه‌یا فرۆتنا هه‌ر به‌رمیله‌كا نه‌فتا هه‌رێمێ ب (99.97$ ) بوو، ئانكو داهاتێ مه‌ها ئادارێ ژ نه‌فتێ ئێك ملیار و 118 ملیون دۆلار بوون، ژ وى كۆژمه‌ى ( 577 ) ملیۆن دۆلار بو خه‌رجیێن كۆمپانییان و كرێییا ڤه‌گوهاستنێ و اقه‌ران چووینه، و ئه‌وا مایى ( 541 ) ملیۆن دۆلارن بو وه‌زاره‌تا دارایى ڤه‌گه‌ریایینه.
- داهاتێ نافخوه: داهاتێ مه‌هانه یێ نافخوه ل هه‌رێما كوردستانێ ( 295 ) ملیۆن دیناره كو دبیته 28%ێ یا سه‌رجه‌مێ گشتى ژ داهاتێ هه‌رێما كوردستانێ و بڤى شێوه‌ى دهێته دابه‌شكرن:
ئێك / گومرك
سه‌رجه‌مێ داهاتێ گۆمركان ل هه‌رێما كوردستانێ بۆ ئێك مانگ 126 ملیار دیناره كو دبیته 42%ێ یا سه‌رجه‌مێ گشتى یێ داهاتێ ناڤخوه.
كوژمه‌یێ ئه‌ڤى داهاتى ل هه‌ردوو پارێزگه‌هێن هه‌ولێر و دهۆكێ 87 ملیار دیناره كو ژ 69%ێ یا داهاتێ گومركان پێك دهێت.
دوو/ باج
كوومكرنا داهاتێ باجه‌یێن ئێك ژ گرفتێن سهرهكى یێن كو دانوستاندن ل سه‌ر دهێته‌كرن، سه‌رجه‌مێ داهاتێ باجه‌یێ د ئێك مه‌هدا 39 ملیار دیناره. 13%ێ سه‌رجه‌مێ گشتى یێ داهاتێ ناڤخویه.
ل هه‌ولێر و دهۆكێ ئه‌ڤ داهاته د ئێك مه‌هدا 32 ملیاره كو دبیته 82%ێ یا داهاتێ باجه‌یان د مه‌هه‌كێدا.
به‌رى نها ل سلێمانییێ داخازه‌ك هه‌موو كو نابیت كاره‌ك ل سلێمانییێ بهێته‌كرن و باجه‌یا وێ ل هه‌ولێرێ بهێته دان، ئه‌ڤ كێشه‌یه د ناڤبه‌را لژنه‌یا دارایى یا په‌رله‌مانێ كوردستانێ و جڤاتا وه‌زیراندا بوو، و ب به‌رهه‌ڤبوونا رێڤه‌به‌رێ گشتى یێ بانكا ئاشتى ل سلێمانییێ بریارا چاره‌سه‌ركرنا وێ هاته دان، كو هه‌ر پرۆژه‌یه‌ك ل سلێمانییێ بیت و كۆمپانییا جێبجێكار ب هه‌ولێرێ بیت، داهاتێ باجه‌یا وێ دێ هه‌ر بۆ سلێمانییێ بیت.
سێ/ رسومات:
ژ سه‌رجه‌مێ 19 وه‌زاره‌تێن حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ 11 وه‌زاره‌تان داهات هه‌یه، و سه‌رجه‌مێ داهاتێ ئه‌ڤان وه‌زاره‌تان د ئێك مه‌هدا ( 130 ملیار دیناره ) كو دبیته 44%ێ یا داهاتێ ناڤخوه.
ئه‌وژى ب ڤى شێوه‌ى یه:
وه‌زاره‌تا كاره‌بێ :
73% ل هه‌ولێر و دهۆكێ
27% سلێمانى
هاتوچوو ( وه‌زاره‌تا نافخوه )
74% هه‌ولێر و دهۆك
26% سلێمانى
تۆمارا خانوبه‌ران:
70% هه‌ولێر و دهۆك
30% سلیمانى
شاره‌وانى:
79% هه‌ولێر و دهۆك
21% سلێمانى
ده‌رئه‌نجامێ سه‌رجه‌مێ گشتى یێ داهاتێ مه‌ها ئادارا ئه‌ڤ ساله 2022ێ ب ڤى شێوه‌ی یه، نێزیكى ئێك تریلیۆن و 41 ملیون دینار ( 720 ملیۆن دۆلار ) ئه‌ڤه دگه‌ل 200 ملیار دینارێن عیراقێ كو ب تنێ ل مه‌ها ئادارێ هنارتبوون.
دوو: خه‌رجى
خه‌رجییێن حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ د ئێك مه‌هدا ئێك تریلیۆن و 41 ملیار دیناره و ب ڤى شێوه‌یى هاتینه دابه‌شكرن:
دابینكرنا مووچى 909 ملیار دینار
نه‌سرییه و بودجه‌یا كاركرنێ و پرۆژه‌یان 132 ملیار دینار.
كورتئینان ( عجز ):
مه‌هێن ئێك و دوو حكومه‌تا عیراقێ چ بره پاره بۆ هه‌رێما كوردستانێ نه‌هنارتینه، حكومه‌تا هه‌رێمێ بۆ تمامكرنا مووچه‌یێ مه‌ها ئیك كوژمه‌یێ 138 ملیۆن دۆلار (200 ملیار دینار) ژ داهاتێ فرۆتنا نه‌فتا مه‌ها دوو دابینكرییه.
ئه‌ڤ كورتئینانه ل مه‌ها دوو به‌رده‌وامبوو، دگه‌ل هات
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.