ئەرێ عیراق دەولەتەکا فیدرالیە؟

• بلند بهجت

دەولەت ژ رویێ پێکهاتەیێڤە بو جەند شێوازان دهێتە پولین کرن کو زێدەتر ژ وان دوو جورێن سەرەکینە کو ئەو ژی دەولەتا سەرەکی و دەولەتا تێکهەلە!
1_مەرەم ژ دەولەتا سادە: ئەوە کو ئێک دەستهەلات هەبیت کو پێکدهێت ژ کار ۆ بارێن ناڤخو و دەرڤە و مەرەم ژ دەولەتا سادە ئەوە کو ئێک دەست هەلاتا یاسادانانێ و جێبەجێکرنێ و دادوەری هەیە بەلێ جێدبیت دوو ئەنجومەنیش هەبن.
2_دەولەتا تێکهەل پێکدهێت ژ ئێگرتنا دوو دەولەتان یان پتر کو دەستهەلات دناڤبەرا واندا دهێتە گوهرین ل دیڤ پەیوەندیێن وان و دابەش دبن بو جەند جورین سەرەکی . وەکی یەکەتیا کەسی و یەکەتیا راستەقینە و یەکەتیا فیدرالی و یەکەتیا کونڤیدرالی . کو هەر ئێک ژ وان شێوازەک و ئارمانجەکا جیاواز یا هەی .
کو هەر ئێک ژ وان ژی ئەڤەنە ؟
یەکەتیا کەسی: دناڤ بەرا دوو دەولەتا یان یان زێدەتر درست دبیت ئێک سەرۆک سەرکایەتیا وان دەولەتان دکەت کو دهێنە دناڤ یەکەتیێ دا و زێدەتر پێتڤی ب سەروکێ وێ ئێکەتیێ نە .
یەکەتیا راستەقینە : هەر وەکی یا بەری ڤێ یە بس ب شێوەکێ بهێزترە ل یەکەتیێن دی جونکی دەستەیەک سەروکایەتیێ دکەت ژبو برێڤەبرنا دەستهەلاتا دەرڤەیا یەکەتیێ دناڤ پێکهاتیەیان.
یەکەتیا کونڤیدرالی: کو ل ئێگرتنا دوو دەولەتان یان زێدەتر درست دبیت ژبو بدەستڤە ئینانا ئارمانجەکا دیاریکری بەلێ مەرجێن پێکهاتەیا کونڤیدرالی ئەو دبیت کو ئەو دەولەت کو دهێنە ناڤ یەکەتیا دەولەتا سەڕبخو کو ئەنجومەنەکێ پێکدهێن ژبو سەرۆکایەتیەکا یەکەتیا کونڤیدرالی.
یەکەتیا ناڤەندی – فیدرالی : پێکدهێت ژ ئێگرتنا دوو دەولەتان یان زێدەتر ژ چار چۆڤێ دەولەتێ دا کو ئەرکێ برێڤەبرنا کارێن ناڤخو و دەرەکیە ب هەمی پێکهاتەیان ڤە دگەل برێڤەبرنا بەشەک ژ کارێن ناڤخویێن دەۆلەتێن بەژداڕ و ئەو بنەمایێن یاسایی کو ئەڤ جورە دەولەتان پشت پێ دبەستن نە برێکا پەیمان نامان بەلکو ب رێکا دەستورین ناڤخۆ کو ماڤێن سەرپەرشتیارێن ناڤخویێن هەمی بەشێن دەولەتان ب ستویێ خوڤە دگرن ، ئانکو فیدرالی ب دوو بەشان درست دبیت یان ژ ئێگرتنا جند دەولەتێن سادە وەک نەتەوە یەکگرتوەکانی ئەمریان . یان ژناڤجونا دەولەتێن سادە ژبو چەند هەرێم و کانتونان درست دبن وەک عیراق.
مەرەم ژ درستبینا یەکەتیا ڤیدرالی ژبو بدەستڤە ئینانا جند ئارمانجەکانە ژناڤ پێکهاتەیان ، و چارەسەریا نیمچە ناڤەندیە دناڤبەرا ژناڤچونا دەولەتان و چارەسەریا کێشان و داخازیێن پێکهاتەیانە کو زێدەتر ژ گەلەکێ تێدا دژین ژ ئاین و مەزهەبێن جیاواز ژێ هەنە.
فیدرالیەت ب رامانا یەکگرتن و هەڤپەیمانا دهێت ژ ناڤ جەند گەل و نەتەوان کو مێژویەکا جیاواز یا هەی ژ چارچوڤێ ئێک دەولەتدا ب شێوەکێ ل دیف حەزا خۆ. جونکی مەرجێ سەرکەڤتنا سیستەمێ ڤیدرالیێ ب حەزا پێکهاتەیانە ژبو ڤێ یەکگرتویێ ئەگەر باوەریش پێنەبیت سەرناکەڤیت ؟
ئەگەر باوەریش پێ هەبیت دێ بیتە نمونەیەکا سەرکەڤتی . دەولەتێن فیدرالی زورن ل جیهانێ دا و زورینەیان سەرکەڤتنا بدەستخوڤە ئینای وەک ئەمریکا و ئەلمانیا و سویسرا کو ئێگرتنا وان بحەزا وانە.
بەلێ بەشەکێ دەوەلەتێن فیدرالی شکەستن خار ئەو ژی ژبەر هندێ یە کو ل دیڤ حەزا خو نەبین بەلکی بشێوەکێ رێکەڤت درست بین ئانکو فیدرالیەت ژ بو مانەڤا دەولەتێیە ژبو ئێک پارجەیێ یە و ب هەمی وەختادا ژبو چارەسەریا کێشە و ململانێیا ناڤخویا وەلاتیە لێرەدا چەند پسیارەک پێتڤیە بهێنەکرن .

“فیدرالیەت ب رامانا یەکگرتن و هەڤپەیمانا دهێت ژ ناڤ جەند گەل و نەتەوان کو مێژویەکا جیاواز یا هەی ژ چارچوڤێ ئێک دەولەتدا ب شێوەکێ ل دیف حەزا خۆ”

1_ئەرێ عیراق دەولەتەکا فیدرالیە ل دیڤ ئەوان مەرجێن ل نک دەولەتەکا فیدرالی هەبن ؟
2ـ ئەرێ ل عیراقێ هەڤبەشیا نشتیمانی هەیە ؟
3ـ ئەرێ ل عیراقێ کار ب وی دەستوری دهێته کرن کو بەهرا پتا عیراقیان دەنگ ل سەر دای؟
لێ بەرسڤدا دێ بێژم نەخێر جونکی هەتا نوکە عیراق وەکی دەولەتەکا فیدرالی دەرنەکەڤتیە !
و ئەڤ تایبەتمەندیانە تێدا نینە کو دبیت دناڤ دناڤ دەولەتێن ڤیدرالیدا هەبیت .
و دبیت پرسا ئازادیا عیراقێ ل سالا2003 دەرڤەت گونجایە ژبو گەلێن عیراقێ ب مفا وەرگرتن ل وی بارودوخێن نوێ دا کو هاتیە پێش
و مڤاوەرگرتن ژ رابردویا ئەڤی وەلاتی دڤیابا سیستەمەکێ فیدرالیێ سەرکەڤتی پەیرەۆکربا کو عیراق ببیتە وەلاتەکێ ئارام .
کو پێهاتێن وێ بەژداربن ل دەستهەلاتێ دا و سامانێ وەلاتی ب جورەکی بیت کو هەمی کاربکەن ژ پێناڤی سەرکەڤتنا بزاڤێن خو.
جونکی عیراق وەلاتەکە جەندین گەل و نەتەوێن جیاواز تێدا دژین کو هەر ئێک ژ وان مێژویەکا جیاواز یا هەی و سیستەمێ فیدرالی ل ناڤ هەمی پێکهاتەیان ل ناڤ ئێک دەولەت دا کومڤەکری ب هەمی جیاوازیەکانڤە جونکی فیدرالیەت مودێلەکا باشە بو ئەڤان جورە وەلاتان . ژ حکومەتا فیدرالیدا هەمی پێکهاتەیان پشک دێ هەبن ل دیڤ قەبارێ خو ژ هەرێم یان ویلایەتان و حکومەتەک دبیت کو دەستور دەستهەلاتێ دیاردکەت ژبەرهندێ فیدرالیەت سەرکەڤتیە ژناڤ دەولەتان کو پێکهاتەیێن وێ پشتەڤانیا وێ دکەن و ڤی سیستەمی ل هندەک دەولەتان شکەستن خار ئەو ژی ئەون کو پێکهاتێن وان پشتەڤانیا وان ناکەن ؟
هەر جەند گەلێن عیراقێ بهرا پتریا وان دەسپکێ مەیل هەبو بو فیدرالیەتێ و هەتا رادەیەکێ پشتەڤانیا وان ژی دکر لێ دەستورێ دائیمی نفیسیەڤە کو دەنگێن زورینەیێن عیراقێش بدەستخوڤە ئینانە و دڤیابا دەستور کربا بنەمایێ پێکڤە ژیانێ ژبو چارەسەرکرنا کێشەیێن هەمی گەلێن عیراقێ کومبکەتەڤە ؟
بەلێ ئەڤ دەرڤەتەش بو نە هاتە روخساندن ! و هزرا تولڤەکرنێ و حکمێ تاکروی و خوزالکرن ل سەر پێکهاتەیان ئێک ل سەر ئێکادی و دەستێڤەدانا وەلاتان ل ناڤ کار و بارێن عیراقێ و ململانێ ل سەر دەستهەلاتێ ئەڤە رێگربون ل سەرکەڤتنا ئەزمونێن فیدرالیێ ل عیراقێ . دەسپێکێ بژلی جه هێلانا رژێما پێش وەخت کو ل خەونا زفراندنێ دابون بو دەستهەلاتێ دژی ئەوێ ئەزمونێ بون و پتریا لایەنان نک وان دهاتە جێبەجێکرن بەلێ گەلەک نەڤەکێشا ژێ پەشیمانبون تایبەت پێهکاتەیێن سونەیان دڤیا چارەکا دیکە عیراق بکەڤیتە ب دەستێن وان ب ڤێش ئەو دەرڤەت یان ژدەستدا کو هەرێمەکا هەڤ شێوا کوردستانێ پێکبئینن دیڤ سنا شیعەیان کاردکڕ دەست ب سەردەستهەلاتا عیراقێ دا بگرن .

هەتا نوکە ل عیراقێ تنێ ئێک هەرێم یاهەی کو ئەو ژی هەرێما کوردستانێ یە ! و ل دیڤ یاسایێ دبیت دەولەتا فیدرالی ل جەند هەرێم یان کانتونات پێک بهێت ژبەر هندێ جندین کێم و کاسی دیار دەردکەڤن ل سیستەمێ فیدرالیێ عیراقێ دا کو دبیت ئاماژێ ب دوو ژ ئەوان کێم و کاسیان بدەین ژبەر کو زوڕ کێشەیا بو عیراقێ درست کری !
١- نەبونا ئەنجومەنێ فیدرالی ٢- هەبونا تنێ ئێک هەرێم ل عیراق کو دگەل هندێ دەستورێ عیراقێ رێکێ ب پارێزگەهێن عیراقێ ددەن کو ئەو ژی ببنەهەرێم و شێوازێ وێ ژی یا دیارکری بەلێ رێک نەدا کو ج هەرێمێن دی ل عیراقێ دا درستببن ؟
ل جەند پارێزگەهان داخازکریە و خوپێشاندانیش کرینە ژ ناڤەراستنا باشورێ عیراقێش کو هەرێمەک هەبیت بەلێ رێک نەدایە درست ببیت ؟ ئەڤەش زێدەتر ئەڤێ دوپاتدکەت کو دەستهەلاتدارێن عیراقێ باوەری ب سیستەمێ ڤیدرالی نینە! کو دڤێت جارەکا دی عیراقێ بەراڤ دەولەتەکا سادە ببەنەڤە و بهێزێ هەرێما کوردستانێش داگیر بکەن ؟
ئەڤەش ل 16 ئوکتوبەر ب تەمامی دەرکەڤت . و ئەزمونا عیراقێش هەڤپشک نیە ل جیهانێ دا ژبەر هندێ پێشهاتە ئەڤێن بو دهێنە کرن کو سیستەمێ فیدرالی ل عیراقێ بەردەوام نەبیت یان ژی دبیتە دەولەتەکا مەرکەزی هەروەکی بەری نوکە یان ژی دبیتە جند پارجە هەروەکی یۆگسلافیا و ئەڤە نێزیکترە . ژبەر هندێ بلەز سەرکردێن سیاسیێن هەرێما کوردستانێ و بتایبەت بازرگانێن عیراقێ ژ ڤێ مەترسیێ ئاگادارکرینەڤه کو ئەڤ وەلاتە دێ ریبری کارەساتان دبیت . و زور هەولداینە کو عیراق ژ ڤێ مەترسیێ رزگاربیت و بهێتەڤە ل سەر رێگا یاسایا خو و کێشان و ل دیڤ دەستوری چارەسەر بکەن بەلێ مفا نەبی ژبەر هندێ سەرکردێن هەرێمێ دەستهەلاتا تاکانە قەبیل نەکریە و بریار دا کو مللەتێ مە ل ڤی بارودوخێ مەترسیدار رزگارببیت و مفای ل دەرڤەتان وەربگریت و بشێت ل پاشەروژێ داهاتویەکێ گەش ژبو پەیدا بکەت مادەم عیراق ژبەرکو مادەم عیراقێ نەشیا ببیتە دەولەتەکا فیدرالی و باشترین چارەسەری گەرانەڤەیە ژبو رەئیا مللەتێ هەرێما کوردستانێ . ژبەر هندێ بریارا ریڤراندومێ دا بو کوردستانێ و خەلکێ کوردستانێ دەنگ دا ژبو جودا بونا خو ژ عیراقێ و دڤیا سەربخو ببن . و ریڤراندوم بیە وسیلەکا یاسایی ب دەستێن مللەتێ کورد دا ژبو بدستکەڤتێن مەزن ژبو گەلێ مە . ئەڤەش ژبو شارەزایی و ب ئەزمونا سەرکردێن کوردستانێ دگەریتەڤە کو شیا بریارەکا هوسا گرنک بدەن ژبو دیارکرنا چارەنفیسێ مللەتێ کوردستان . جونکی ج وەختا کێمتەرخەمی ل سەر سازشا ماڤێن مللەتێ کورد نەکریە و رێکێش نادەن ماف بهێنه خارن و هەر مافەکیش ب یاسا رێکە پێدایی بیت ژبو مللەتێ مە ج هێز و دەستهەلات نەشێن ئاستەنگان ژبەر درستبکەن و ژێ پەشیمان بکەتەڤە وەک ریڤراندومێ 2017/9/25.

• نڤیسەرێ هێژادکاری هەموو بابەتێن خۆ بینی ئەو ناڤی تە هاتیە نڤیسین لخاری