ئەو ژنا کوردستان کریە ٤ پارچە…!

سالح ئەرتیسی
—————
مەترسیترین ژن د دیروکا عیراق و کوردستانێ دا
مەترسیدار ترین سیخور د مێژویێ دا و ھاتبیتە پشت گوھ ئێخستن و ڤەشارتن.

عیراقیان دگوتنێ ( خاتون) دەست د دارشتنا نەخشێ عیراقێ دا ھەبۆ
بریتانیا د گوتنێ ( لورانسی عرب)ی یان( مس بێل)

گیرترود بێل (مس بێل) ژ مالەکا دەولەمەند، ل سالا ١٨٦٨ ل ئنگلتەرا ژ دایک بویە، پشکا مێژو یا ئوکسفورد ب دوماھیک ئینایە.
سالا ١٩٢٦ ( مس بێل) دەیکا مسلمانا مریە.

پشتی ژ ناڤ چوونا (ئیمراتوریەتا ئوسمانی)، مس بێل ھاتە روژھەلاتا ناڤین و ئەرکێ دارشتنا نەخشێ ناوچێ پێ ھاتە بەخشین کو دوبارە بکێشیت.

ل دەستپێکێ :
دەستپێکێ ھاتە (ئیران)ێ پاش وەک ڤەکولەر و گەریدە چویە ( سوری و فلستینێ)
پاشان پەرتوکا ( سەحرایا سور) نڤیسی یە، ئەو ب حێشترێ دگەل کومەکا کەسا ل ھەمی ناوچی باش گەریان، سەرەدانا ھەمی ھوزا کر یێن روژھەلاتا ناڤین و ھەمی ناوچە نەخشە دکرن.

زمانێ ( تورکی و عربی و فارسی ) ب باشی دزانی، ھەر دەڤەرەکا سەرەدان بو کربا پێشوازیەکا مەزن لێدکر.

وێ ب رێکا نڤیسینا راپورتێن خوە بۆ بریتانیا، جوگرافیا روژھەلاتا ناڤین و ناوچی دوبارە دانایەڤە پشتی جەنگێ جیھانی یێ ئێکێ
دامەزرێنەرا سنورا، د پەرتوکا ( خانما بیابانێ) وێنێ خانم بێل د ناڤبەرا (لورانسێ عەرەب و چرچل) دا یێ دیارە کو د رونشتی نە

سالا ١٩١٦ (مارک سایکس و فرەنسوا بیکۆ) رێکەفتنا سایکس بیکو ل سەر وەرەقێ نڤیسی، ئەڤ ھەردووکە وەزیرێن دەرڤە یێن بریتانیا و فرەنسا یێن وی سەردەمی بوون.
بەلێ ئەوێن رێکەفتن ب دەستێن خوە جھبەجھ کری ( مس بێل و لورانسی عەرەب ) بوون.
خاتینا عیراقێ سالا ١٩٠٩ ێ دوماھیک ویستگەھا وێ عیراق بۆ، زانیاریێن باش ل سەر ھەمی عەشیرەت و ھوزێن عیراقێ یێن وی دەمی کوم دکرن و فرێدکرنە لەندەن.
ب رێکا تیمەکێ چوو د ناف وێ لیژنا ھاتیە فرێکرن ل دوور شینوارێن عیراقێ و د ناف وان نەخشێ ھەمی باژێرێن عیراقێ کێشا و دارشت.

ل سالا ١٩١٤ ب شێوەکێ ئێکجاری ل عیراقێ جیھگر بۆ و خو تەرخانکرن بو جھ بەجھکرنا رێکەفتنا (سایکس بیکو)، شیا خوە گەلەک خوشتڤی بکەت دناف خەلکێ عیراقێ دا حەتا وی رادەی نڤیسەر و ئەدیبێ ناڤدار (عبد المجید شاوی) پاش ناڤێ وێ کرە (دەیکا مسلمانا)

مس بێل ئێک ژ دامەزرێنەرێن عیراقێ دھێتە ھەژمارتن وێ دگەل (ئیدوارد لورنس) پێشنیارا دروستکرنا دەولەتا عیراقێ کریە، و دەست ھەبو د دەست نیشانکرنا (شاھ فەیسەلێ ئێکێ)یێ عیراقێ و حەتا مری ژی ھەڤالێن رح ب رح بوون.

خاتون مس بێل (گیرترود بێل) و کورد :

ژ بەر شارەزاییا وێ د ناوچێ دا، کوردستان دابەشکر بو چار پارچا، سنورێن خاتینی دانای ئاسانکاری بۆ ( ئاتاتورکی) چێکر کو کودەتایێ ل سەر رێکەفتنا ( سیڤەر) دا بکەت ل سالا ١٩٢٠ ێ.
د بەرتوکا ( خاتینا بیابانێ) دا، بەحسی وێ چەندێ کریە کو ( گیرترود بێل) نە د خاست کورد ل چ ناوچەیا د سەر ب خوەبن ببنە خودانێن دەولەتا خوە، نە لوی دەمی و نە ل پاشەروژێ ژی.
کەرب و کینا وێ بەرمابەر کوردا ل قیمێ بوو لەورا د دامەزراندنا دوەلەتا عیراقێ دا کوردێن باشور گرێدان ب ڤی وەلاتێ ھەرفتی ڤە.
کەرب و کینا وێ وەسا زێدە ببو کو پشتی تاجا ( شاھ فەیسەلی) دانایە سەر سەری و عیراق کریە دەولەت ل سالا ١٩٢١ێ ، کەفتە گیانێ کوردا تایبەت شورەشا ( شێخ مەحمودێ حەفید) حەتا مافێ خاندنێ ب زمانێ کوردی پێ نەدا.
نامەکا وێ د مێژویێ دا یا تومار کریە دەمێ ئەو بو دەیکا خوە د نڤیسیت چەوا نە شرین بەحسی مللەتێ کورد دکەت.
———————————————
لاتینی – Latînî

Ew jina kurdistan kirye 4 parçe…!
Salih ertîsî
—————
Metirsîtirîn jin di dîruka ‘îraq û kurdistanê da
Metirsîdar trîn sîxur di mêjuyê da û hatibîte pişt guh êxistin û veşartin.

‘îraqyan digutnê ( xatun) dest di dariştna nexşê ‘îraqê da hebo
Brîtanya digutnê ( luransî ‘rib)î yan( mis bêl)

Gîrtrud bêl (mis bêl) ji maleka dewlemend, li sala 1868 li ngiltera ji dayk buye, pişka mêju ya ukisfurd bi dumahîk înaye.
Sala 1929 ( mis bêl) deyka msilmana mirye.

Piştî ji nav çûna (îmraturyeta usmanî), mis bêl hate rujhelata navîn û erkê dariştna nexşê nawçê pê hate bexşîn ku dubare bkêşît.

Li destipêkê :
Destipêkê hate (îran)ê paş wek vekuler û gerîde çuye ( surî û flistînê)
Paşan pertuka ( sehraya sur) nvîsî ye, ew bi hêştirê dgel kumeka kesa li hemî nawçî baş geryan, seredana hemî huza kir yên rujhelata navîn û hemî nawçe nexşe dikrin.

Zmanê ( turkî û ‘rbî û farsî ) bi başî dzanî, her devereka seredan bu kirba pêşwazyeka mezn lêdkir.

Wê bi rêka nvîsîna rapurtên xwe bo brîtanya, cugrafya rujhelata navîn û nawçî dubare danayeve piştî cengê cîhanî yê êkê
Damezrênera snura, di pertuka ( xanma byabanê) wênê xanim bêl di navbera (luransê ‘ereb û çirçil) da yê dyare ku di runşitî ne

Sala 1916 (mark saykis û freniswa bîko) rêkeftna saykis bîku li ser wereqê nvîsî, ev herdûke wezîrên derve yên brîtanya û frensa yên wî serdemî bûn.
Belê ewên rêkeftin bi destên xwe cihbech krî ( mis bêl û luransî ‘ereb ) bûn.
Xatîna ‘îraqê sala 1909 ê dumahîk wîstgeha wê ‘îraq bo, zanyaryên baş li ser hemî ‘eşîret û huzên ‘îraqê yên wî demî kum dikrin û frêdkirne lenden.
Bi rêka tîmekê çû di naf wê lîjna hatye frêkrin li dûr şînwarên ‘îraqê û di naf wan nexşê hemî bajêrên ‘îraqê kêşa û darşit.

Li sala 1914 bi şêwekê êkcarî li ‘îraqê cîhgir bo û xu terxankrin bu cih bechkirna rêkeftna (saykis bîku), şya xwe gelek xuştivî bket dnaf xelkê ‘îraqê da heta wî radey nvîser û edîbê navdar (‘bid almicîd şawî) paş navê wê kre (deyka msilmana)

Mis bêl êk ji damezrênerên ‘îraqê dhête hejmartin wê dgel (îdward lurnis) pêşnyara drustkirna dewleta ‘îraqê