بارۆدوخێ جیهانێ و ناڤچەیێن جیوسیاسی ل سەر بازنەیێن ململانێ؟

سالار محەمەد هەژار

ژ بۆ ڤەکولینا بارودوخی سیاسی یێ جیهانێ و چاڤدێریکرنا ڤەلڤینن وەلاتێن زلهێز گەرەکە کۆ ئەم دیتن و تێروانین خۆ ل سەر ماسەیا عەقلیەتا سیاسی ب دانین. ئامادەکاریێن ڕۆسیا یێن ڤێ داویێ ژ بۆ داگیرکرنا وەلاتێ ئوکرانیا ل رۆژهەلاتا ئەورۆپا یان ئامادەکاریێن مغرب و جەزایر ژ بۆ هەلگیرسانا جەنگی ل باکورێ کیشوەرێ ئەفریقیا، یان ژی تیکچوونا بارودوخێ رۆژهەلاتا ناڤین، و کەفێن بەردەوام یێن ئیرانێ ژ بۆ دروستکرنا (هەیڤا شیعی) ل ناڤچەیا جیوسیاسی یا رۆژهەلاتا ناڤین ل دژی دەولەتا اسرایلی، و کەفێن بەردەوام یێن تورکیێ ژ بۆ دامەزراندنا یمبراتوریەتا عوسمانی بۆ داگیرکرنا رۆژهەلاتا باشورێ کێشوەرێ ئەورۆپا، ناڤچەیا کاسپین دگەل باکورێ ئەفریقیا، و درێژکرنا سنوران بەرەڤ کەرکوک، نەینەوا تا باشورێ عیراقێ، ئەرێ دێ ئاراستا گشتی یا ئاسایشا نیڤدەولەتی بەرەڤ کیش ئاراستەی ڤە چیت، شەر یان ئاشتی. بێگومان وەلاتێن رۆژهەلاتا ئاسیا ژی د ڤان ڤەلڤینان دا بێدەنگ نینە و بەردەوام بومبەیێن کیمیاوی ب تایبەتی ژ جورێ هایدروجینی ژ لایێ کوریا باکور ڤە د هێنە بەرهەم ینان، و دڤێت ب زانین ئەو بومبەر نە ژ بۆ ‌هێما و سمبول دهێنە دروستکرن، بەلکو دێ هەر رۆژەک ب سەر ڤێ جیهانی دا هێتن کۆ ئەو بومبە بهێنە تەقاندن . ئەرێ ب هزرا تە ئەڤ ڤەلڤینێن سەربازی و سیاسی ل جیهانی وێ داویا وێ ل هەڤسەنگا ڕێكەڤتننامەکا جیهانی هێتە هەڤسەنگ کرن، یان دێ لایێ جەنگی یێ جیهانێ ب سەر ئاشتی و ئاسایشێ کەڤیت، و جیهان تەڤاڤی هێتە خاپورکرن؟

ئەگەر ئەم فوکسێ ب دانینە سەر کەڤێن ڤێ داویێ یێن وەلاتێ رۆسیا بۆ داگیرکرنا وەلاتێ ئوکرانیا کۆ هاتیە دەستنیشانکرن کرن ل بیستی مەها ڕەشەمێ هێرش بهێتە ئەنجامدان و ڕۆسیا بەردەوامە ل سەر ئامادەکاریێن سەربازی و هەولێن وێ بەرەوامن ژ بۆ ڕاوەستاندنا گەشەیا ناتویێ. هەژی یە بێژین ئەڤ شەرێ ل هەمبەر ئوکرانیا پێش نوکە پەیدابوویە و هەردوو وەلات ب شیوەیەکی ڕاستەوخۆ ل هەمبەر ئێک ڕاوەستانە، د دەمەکێ دا ئوکرانیا وەلاتەکێ نیزیکە ژ بۆ ڕۆسیا ژ لایێ کەلتوری و کومەلایەتی ڤە و د کەڤیتە سەر سنورێ رۆژئاڤایێ وەلاتێ رۆسیا، ئوکرانیا خالا دناڤبەرا ئەورۆپا و رۆسیا دا دهێتە دانان. پێش نوکە ڕۆسیا ئوکرانیا داگیرکریە ژ بەر وێ یەکێ مەترسی یا داگیرکاریێ سەرهلدایە، و وەلاتێ ئەمریکا ژی ب سەرکردایەتیا جوبایدن سەروکێ دیار یێ نەتەوەیێن ئێگرتی بۆ سەرکردەیێن ناتویێ و ئەورۆپا د بێژیت “ل دیڤ باوەریا وەلاتێ ئەمریکا ڕۆسیا ب سەروکایەتیا پوتنێ بریار دایە وەلاتێ ئوکرانیا داگیر بکات د رۆژێن بهێت دا” و راوێژکارێ ئاسایشا نشتیمانی یا ئەمریکی د بێژیت “ئەگەر رۆسیا هێرشێ بکەت ئەم بەرسڤێ نادەین”. ژ بەر ڤان گورانکاریێن ب لەز یێن ل رۆژا 11/ مەها ڕەشەمێ یا سالا 2022 رۆیدای هەر زوی یسرایل، ئەمریکا، و بریتانیا داخاز ژ هاولاتیێن خۆ کر کو وەلاتێ ئوکرانیا ب جهـ بهێلن، و بریتانیا گەشت بەرەڤ وەلاتێ ئوکرانیا قەدەغەکر، ل رۆژا 12 هەمان مەهێ عیراق و ئەلمانیا داخازا چولکرنا ئەوی وەلاتی کریە ژ لایێ هاونشتیمانین خۆ ڤە. ئەڤ بارودوخە د دەمەکێ دا هاتنە رۆژەڤێ ئەو ژی ژ ئەنجامێ مەزن بوونا ناتو، کو هەڤدژەکا دیار و ئاشکەرایە بۆ رێگە گرتن ل داگیرکاریێن رۆسیا ل سەر ئەورۆپا و ل پشتی شەرێ جیهانی یێ دووێ هاتیە دامەزراندن، پشتی شەرەکێ دژوار دناڤبەرا نایسیزمیان ل دژبەری ئێکەتیا سوفێت و شکەستنا ئەلمانیا ل شەرێ جیهانێ دا، بێگومان ئەڤێ یەکێ کارتێکرن ل سەر گەشەیا سوفێتێ هەبوو، ژ بەر وێ یەکی هەر زویی ناتۆ هاتە پێک ینان و هێرشێن سوفێت ل سەر ئەرۆپان ڕاوەستاند. پشتی بورینا پتر ژ نیڤ چەرخی ناتو گەشەیەکا مەزن یا سەربازی و ستراتیجی بخۆڤە دیت، ب تایبەت کێشانا هێزێن خۆ ژ بۆ رۆژهەلاتا ئەورۆپا ل نێزیک سنورێ رۆژئاڤایێ ڕۆسیا، ژ بەر وێ یەکێ رۆسیا هێزەکا زور بەرەڤ سنورێ دناڤبەرا رۆسیا و ئوکرانیا دا لڤاندیە، و بوویە کەڤەکە سۆر ل سەر ئوکرانیا، و زانیاریێن هەوالگێری یێن وەلاتێ ئەمریکا د کومبوونا دا ڕاگەهاندینە کو مەترسیەکا زور پەیدابوویە و هەرەشەیا پشت راستکری یا داگیرکرنا ئوکرانیا ژ لایێ رۆسیان ڤە هەیە. گەلو ئەڤ داگیرکاری دێ بیتە هوکارێ پەیدابوونا شەرەکێ مەزن، هەلویستی ئەمریکا دێ بیدەنگی بیت ل هەمبەر ئەڤێ هێرشا ل سەر ئوکرانیا بهێتە کرن؟ د چاڤێ کامیرایێن جیهانێ دا و ل هەمی راگەهاندنان دا وەها بەلاڤبوویە کو ئەمریکا هێرشی ناکەت و بەرسڤا کەفێن روسیا نادەت! لێ د ڤێت وێ یەکێ بزانین کو ئەڤە تنێ بۆ وێ یەکێ یە ئەمریکا نە هێتە تومەتبارکرن تا شەر ب تەمامی دهێتە هەلگیرسان و هەردەما داگیرکاری ڕۆیدا دەملدەست وێ دەست تێوەردانا ئەمریکا د کێشەیێ دا ژ بۆ هەمی میدیایێن جیهانێ دیار و ئەشکەرا بیتن. سەلمادنا ڤێ یەکێ ژی ل سەر وێ چەندێ بەندە کو وەزارەتا بەرگێریا ئەمریکا- پینتاگون بریارا زێدەکرنا هیزین ئەمریکی ل ئوکرانیا دایە، و واژویا هنارتنا 3000 سەربازێن ئەمریکی دایە، ب چەکێن گران و د هەمان کاتدا بەردەوام کاروانێن هەڤکاریێن سەربازی رەوانەی ئوکرانیا دکەتن.
هەروەسان تیکچوونا بارودخێ باکورێ ئەفریقیا گەهشتیە گوپیتکێ ب تایبەت کێشەیا دناڤبەرا مغرب و جەزایر دا، و گەهشتیە وی ئاستی ل تەباخا سالا 2021 پەیوەندیێن وان یێن دپلوماسی دگەل هەڤدوو هاتنە قوتکرن، و هوکارێ رۆیدانا شەری گەهشتیە گوپیتکێ. کێشەیا سیاسی و سەربازی یا دناڤبەرا مغرب و جەزایرێ دا د زڤریت بو نیڤا دووێ یا چەرخێ دەربازبووی ل سالا 1963 ل دەمێ گرژی و ئالوزی پەیدابووین ژ هوکارێ سنورێ دناڤبەرا هەردوو وەلاتاندا رۆیدای، و ئەو جەنگ سالەکێ پشتی دامەزراندنا دەولەتا جەزایر هاتبوو رۆیدان. ژ هوکارێ رویدانا ڤی شەری و ئەگەر هات و رویدان، وێ باکۆرێ ئەفریقیا توشی ئاگرەکێ مەزن یێ شەری بیت ژ هوکارێ هەڤپەیمانین جەزایرێ میناک تونس، مسر و سودان، نیچیریا…هتد. ژ هوکارێ سەرهلدانا ڤی شەری بارودوخ وێ بەرەڤ وێرانیەکا مەترسی ڤە بچیت و کێشوەرێ ئەفریقیا ب تەمامی دی کەڤیتە دناڤا ئاگرێ دژوار دا. هەروەسان تورکیا ه

و دووەم وەلاتێن کومونیست و سوشالیزمی بخۆڤە دگریت، ژ بەر وێ یەکێ هەر گەفەکا ب کەڤیتە سەر ئێک ژ وان هەردوو زنجیرەیان هەر زووی ژ لایێ بازنەیێن دیڤە بەرسڤ دێ هێتە دان. ئەمریکا ب هەمی شێوازان شەرێ ل هەمبەر رۆسیێ رەتدکەت و دبێژە کۆ ئەم ناخازین بەشداری شەری ببین، لێ د راستی دا تنێ کێشانا رۆسیایە بۆ مەیدانا شەری و هەر لڤینەکا روسی ئەنجامبدەت دێ دژکارەکێ ل هەمبەر خۆ بینیت.
ئەرێ پەیدابوونا شەرێ جیهانی و چریسکێن وەها وێ کەنگی رۆیبدەن؟ ئەرێ رۆسیا دێ ل ئوکرانیا دەت؟ ئەرێ ئەڤ هاوکێشین سیاسی و سەربازی دێ وەها دەرکەڤن؟
ڕویدانا شەرێ جیهانی یێ سیێ دێ مینا ڤێ میکانیزمێ بیتن، لێ نە یا دیار و ئەشکەرایە کا ئەڤرۆ یان سوباهی یان پتری نیڤ چەرخێ دی رویبدەن، لێ میکانزما دیارکری ژ بۆ شەرێ جیهانی دێ مینا ڤێ شلوڤەیێ بیتن، وەک یاریا شترەنجێ ل دەمێ سەرباز دکەڤنە بەر مەترسیا لایەنێ بەرامبەر و هەر زوی هەسپ رێکا شکاندنێ دگرن. جیهان پێتڤی پرۆتوکۆلکرنا هەمی ڕێکەڤتن نامایە و دانشتن ل سەر ماسەیا گڤتوگویێ یە، شەر و ئاژاوە نابنە چارەسەریا پرسگرێکان، بەلکو مالوێرانی و پاشڤە زڤرینا جیهانێ یە.

• دکاری هــــەموو بابەتێن خۆ ببینی….