▪ یاسای بودجە و هەرێمی کوردستان

حکوومەتی بەڕێز محمد شیاع سودانی لەسەر بنەمای ژمارەیەک ڕێککەوتنی سیاسی پێک هێنرا، کە پێشاندەری خواستێکی ڕوونی هێزەکانی ناو هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەتن بۆ ڕزگاربوون لە بارگرانیی ئەو کێشانەی لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە لە سەدەی ڕابردوودا، تا ئەمڕۆ، بە هەڵپەسێردراوی ماون، بەو پێیەی ئەم کێشە و تەنگوچەڵەمانە باری سەر شانی هاووڵاتییانی عێراق و کوردستانیان بە هەموو چین و توێژەکانیانەوە گران کردووە و کاریگەریی ڕاستەوخۆیان لەسەر ئاشتی و گەشەکردن و پەرەپێدان لە عێراق هەبووە و هەندێکیان هەڕەشەیان لە بوونی عێراق وەک دەوڵەت کردووە. گشت هێزەکانی بەشدار لە هاوپەیمانی و لە پێکهێنانی حکوومەت بڕیاریان دا بنەماکانی بەشداریکردن و هاوکاری بکەنە بنەمایەک بۆ هەڵدانەوەی لاپەڕەیەکی نوێ بۆ قۆناغێکی نوێ کە هەموو پێکهاتەکان و نەتەوەکان لە ژێر چەتری دەوڵەتێکی فیدراڵیدا بگرێتە خۆی کە ڕێز لە پێکهاتەی هەمەڕەنگی کۆمەڵایەتیی خۆی بگرێت.

بەو پێیەش کە گرینگترین بڕگەکانی ڕێککەوتنە سیاسییەکە لەسەر بنەمای یاسا و دەستوور هەڵچنراون، بە بێ گرێ و گۆل خرانە ناو بەرنامەی حکوومەتەوە و زۆرینەی دەنگەکانی پەرلەمانی عێراقیان بەدەست هێنا، بۆیە ئەرکی حکوومەتی بەڕێز سودانی ئەوەیە کە جێبەجێیان بکات.

بەڵام دەبینین هەندێک لایەنی توندڕەو لە هەموو قۆناغەکانی جێبەجێکردنی ڕێککەوتننامەی پێکهێنانی حکوومەتدا، بەردەوامن لە هەوڵی دانانی کۆسپ لە سەر ڕێگەی حکوومەتەکەی بەڕێز سودانی بۆ ئەوەی ڕێگری لە جێبەجێکردنی ڕێککەوتنەکان بکەن و ڕێ لەبەرەوپێشچوونی بگرن و، ناهێڵن ئەدای حکوومەت جەخت بکاتە سەر گرینگیدان بە بەرنامەکانی گەشەپێدان و پێشکەوتن لە جێی ململانێی سیاسیی بێهوودە.

ئەو هەموارکردنانەی لیژنەکەی پەرلەمان سەپاندوویانی لە ماددەکانی 13 و 14ی یاسای بودجە، کە تایبەتن بە مافە ڕەواکانی گەلی کوردستان لە چواچێوەی دەوڵەتی فیدراڵیدا، لەم چوارچێوەیەدا دێن. هیچ گومانیشی تێدا نییە کە گشت ئەو هەموارکردنانەی بۆ ئەو دوو ماددەیە کراون، بناغەکانی ئەم سیستمە فیدراڵییە دەکەنە ئامانج، کە لە پاش ڕووخانی ڕژێمی لەناوچوو لە ساڵی 2003دا داندران و چوارچێوە یاساییەکانیان لە دەستووری 2005دا کە زیاتر لە 80%ی خەڵکی عێراق دەنگی پێی دا، چەسپێندران.

کۆی ئەم هەموارکردنانە پێشێلکاریی دەستوورن، بۆ نموونە ماددەی 109 کە حکوومەتی فیدراڵی بە پاراستنی سیستەمی فیدراڵیی دیموکراسیی عێراق پابەند دەکات و، ماددەی 115 کە لە کاتی ناکۆکی لەگەڵ حکوومەتی فیدراڵدا یەکەمایەتی بە یاسای هەرێم و ئەو پارێزگایانەی لە هەرێمێکدا ڕێکنەخراون دەدات و، ماددەی 116 کە دەڵێت عێراق لە پایتەختێک و هەرێمەکان و پارێزگا لامەرکەزیەکان و ئیدارە خۆجێیەکان پێک دێت و، ماددەی 117 کە وەک هەرێمێکی فیدراڵی ددان بە هەرێمی کوردستاندا دەنێت. جگە لەمانەیش ئەم هەموارکردنانە تێکدانێکی ئاشکرای دیدگای یەکگرتوو و ڕێککەوتنە سیاسییەکان و لێکتێگەیشتنە ئەرێنییەکانی نێوان هەردوو حکوومەتی بەغدا و هەرێمی کوردستانن.

هەندێک لەو هێزانەی لە لیژنەی داراییدا ئەم هەموارکردنانەیان سەپاند، لەبری تەواوکاریی کۆمەڵایەتییانەی داواکارییەکانی کەرتە جیاجیاکانی گەل، یاسای بودجەیان خستە ژێر باری هاوکێشەکانی هێز و سەپاندنی ئیرادە و، ئەوەیان لە بیری خۆیان بردەوە کە بودجە بابەتی ئابووری و گەشەسەندنە و پەیوەستە بە بژێویی هاووڵاتییان و بە پڕۆژەکانی وەبەرهێنان و گەشەپێدان و، لە سەر بنەمای پلانی ڕاستەقینە دادەڕێژرێت و، پرسێکی سیاسی نییە کە ئەم لایەنانە هەوڵ بدەن لە ڕێگەیەوە بەرژەوەندی و ئەجێندا گوماناوییەکانیان تێپەڕێنن.

ئەو هەموارکردنە نادادپەروەرانەی لە لیژنەی داراییدا سەپێنران، دەمانگەڕێننەوە بۆ ئەو کێشە جەوهەرییەی عێراق لە سەرەتای دامەزراندنیەوە وەک دەوڵەتێک بەدەستیەوە دەناڵێنێت، کە لە چەند قۆناغێکی مێژووییدا، وەک هەموومان بینیمان، بووە مایەی هەڕەشە لە سەر بوونی دەوڵەتی عێراق، لەو کاتانەدا کە حکوومەتە جیاجیاکانی عێراق سیاسەتی پەراوێزخستن و دوورخستنەوە و پێشێلکردنی یاسا و دەستووریان پیادە کرد لە چوارچێوەی پرۆسەیەکی سیستماتیکی هەڵچنراو لە سەر بنەمای بیرۆکەیەکی هەڵە و سیاسەتێکی شکستخواردوو بە هەموو ڕەهەندەکانیەوە، کە بریتی بوو لەوەی دەوڵەتی عێراق بەبێ سڕینەوەی هەموو نەتەوەکان و ئینتیما ئایینی و مەزهەبییەکان و تواندنەوەیان لە بۆتەیەکی یەک ڕەنگدا ناتوانێت بەردەوام بێت، کە ئەمەیش پەراوێزخستنێکی تەواوی ئەو ڕاستییەیە کە دەوڵەتی نوێی عێراق لە چەندین نەتەوە و ئیتنیک و مەزهەب و ئایینی جیاواز پێک هاتووە و ئەمە سەرچاوەی هێز و کامڵبوونیەتی، نەک خاڵی دابەشبوون و پەرتەوازەیی و، عێراقی پاش 2003 دەوڵەتێکی فیدراڵییە ددان بە هەموو دەسەڵاتەکانی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەریی هەرێمی کوردستاندا دەنێت. ئەوەتا گشت ململانێ و شەڕە درێژخایەن و سیاسەتە زۆردارییەکانی کە بوونە هۆی ئازار و مەینەتی بۆ پێکهاتە جۆراوجۆرەکانی عێراق، سەرچاوەکەیان تێنەگەیشتنی چینی سیاسی بەغدا بووە لە واتەی دەوڵەتی فرە نەتەوە و فرە ئیتنیک و، جەختکردنی حکوومەتە یەک لە دوای یەکەکانە لە عەقڵیەتێکی بەسەرچوو، کە پیادەکردنی سیاسەتەکانی توندوتیژی و سەرکوتکردنی بەلاوە ئاسانترە لە سیاسەتەکانی تەواوکاری و لەخۆگرتنی یەکتری لە چوارچێوەی پرۆسەیەکی سیاسیی – دیموکراسیی گشتگیردا کە هەموو نەتەوەکان و ئیتنیکەکان و ئینتیما ئایینییەکان لەخۆ بگرێت و، پشت بە گرینگیی پابەندبوون بە دەستوور و ڕێزگرتن لە یاسا ببەستێت، کە ناتوانین دەستبەرداریان ببین ئەگەر بمانەوێت سەقامگیرییەکی بەردەوام بەدەست بهێنین و سوود لە وانەکانی ڕابردوو وەربگرین بۆ پێشکەوتن بەرەو ئەو ئارامی و خۆشگوزەرانییەی هەموو خەڵک ئاواتەخوازیانن.

گەلی کوردستان لە تاریکترین و سەختترین کاتەکاندا ڕووبەڕووی بەهێزترین دیکتاتۆریەت لە ناوچەکە بووەتەوە و، هێزە جۆراوجۆرەکان بە ئامرازی زۆر و هێزی سەربازییانەوە، نەیانتوانی بڵێسەی باوەڕی گەل بە ڕەوایەتیی دۆزەکەی بکوژێننەوە و، هەرگیز نەیانتوانی متمانەی هاووڵاتیی کوردستان بە دانایی و لێهاتوویی سەرکردایەتیی کورد و توانای گۆڕینی ئالنگارییەکان بۆ سەرکەوتن و گۆڕینی بەربەستەکان بۆ هەلی بەدیهێنانی دەستکەوت و چەسپاندنی ئاشتی، لاواز بکەن. ئەم هەنگاوانەشی هەندێک هێز لە دژی بەرژەوەندی گەلی کوردستان و بژێویی هاووڵاتییانی کوردستان ناویانە سەرناکەون و شکست دەهێنن و سەریان دەدات لە بەردی ئیرادەی کورد و کوردستانییان بۆ بەدەستهێنانی ئەو مافە ڕەوایانەیان کە لە دەستوور و چوارچێوەی یاسایی گشتیی پێکهاتەی دەوڵەتی فیدراڵی عێراقدا چەسپاون.

دکتۆر کەمال کەرکووکی
ئەندامی مەکتەبی سیاسی
بەرپرسی مەکتەبی ڕێکخستنی پارێزگای کەرکووک – گەرمیان
پارتی دیموکراتی کوردستان
27ی ئایاری 2023