▪ بە سیاسیی کردنی بڕیارەکانی دادگەی فیدراڵی

فرسەت سەید شکور

دوا بەدوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە 9ی نیسانی 2003، کورد وەکو کارەکتەرێکی سەرەکی، رۆڵی ئەرێنییان لە دووبارە بنیاتنانەوەی عێراقی فیدراڵ و لە یەکخستنەوەی نێوماڵی عەرەبی شیعە و عەرەبی سوننەدا گێڕاوە، بە شێوەیەک، وەک ھاوکار و ھاوبەشێکی سەرەکیی ئەمریکا و سەرکردە عێراقییەکان دەرکەوتن و ئەو دەوڵەتە لەتبووەیان لە بناغەوە بووژاندەوە و خستیانەوە سەر راستەڕێی تا رادەیەک جێگیر، بە بەراورد بەو دۆخەی تێپەڕیبوو.
لەدوای دوو ساڵ لە ڕووخانی رژێمی بەعس، لە ساڵی 2005 کورد دووبارە رۆڵی سەرەکیی گێڕا لە دووبارە نووسینەوەی دەستووری نوێی عێراق، بە شێوازێک کە زامنی مافەکانی سەرجەم نەتەوەکانی عێراق بکات، لەنێوانیشیاندا کورد، کە تێیدا مافی خۆبەڕێوبردن و مافی بەڕێوبردنی سامانی سروشتیی لە کوردستانی پێ دەدات، هەروەک لە مادەی ١١١ ئاماژە بەوە دەکات کە نەوت و غاز سامانی هەموو خەڵکی عێراقە، لە هەموو هەرێم و پارێزگاکان.
بۆیە کورد وەک بەشێکی سەرەکی لە عێراقدا، مافی خۆیەتی کە بەپێی هەمان مادە و هەروەها ماددەی 112 بەندی دوو، کە تێیدا ئاماژە بەوە کراوە، حکوومەتی فیدراڵی، لەگەڵ حکوومەتی هەرێمی و پارێزگا بەرهەمهێنەرەکان، پێکەوە سیاسەتی ستراتیژی پێویست بۆ پەرەپێدانی نەوت و غاز دابڕێژرێ، بە شێوەیەک، کە زۆرترین سوودی لێ وەربگرێت، پاشان تەکنیکە پێشکەوتووەکانی بنەماکانی بازاڕ و هاندانی وەبەرهێنان.

لەبارەی نەوت و غازەوە

لەو سۆنگەیەوە، حکوومەتی هەرێمی کورستان لەژێر رۆشنایی ئەو ماددانە، یاسای نەوت و غازی هەرێمی کوردستانی دەركردووە، کە رەنگدانەوەی دەستووری عێراقی فیدراڵ بێت و لە ساڵی 2007، پەرلەمانی هەرێم دەنگی لەسەر داوە کە توانیویەتی سەرنجی کۆمپانیا بیانییەکان رابکێشێت، ئەوەش سەرەڕای جیاوازیی جوگرافی و جیۆفیزیکیی هەرێمی کورستان، بۆ وەبەرهێنانی نەوت و غاز.

لە کاتێکدا حکوومەتی عێراق نەیتوانیوە وەک پێویست مامەڵە لەگەڵ وەبەرهێنان و گەشەپێکردنی کێڵگە نەوتییەکانی عێراق بکات، بەپێچەوانەی حکوومەتی هەرێم. هەر بۆیەش، بەردەوام بووە لە هەوڵدان بۆ لەناوبردن، یاخود شکستپێهێنانی ئەو گەشە ئابووری و ساقامگیرییەی هەرێمی کوردستان، ئەوەش لە چەند ڕێگەی جیاواز، ھەر لە بڕینی بودجە و مووچەوە، تا ھێرشی سەربازی. ئێستاش دوایین کارتی فشاری عێراق؛ بابەتی بەدەستووری نەکردنی گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێمی كوردستانە.
حکوومەتی عێراق باش دەزانێت، تا نەوتی کوردستان لە ڕێگەی حکوومەتی هەرێمی کوردستانەوە لە بازاڕەکانی جیهان ساغ بکرێتەوە، ئەستەمە بتوانێت ھیچ مەترسییەک لەسەر ئەو قەوارە دەستوورییە دروست بکات کارت لە دژی هەرێم بەکار هێناوە، بەهەرحاڵ سەڕەرای فشارە نادەستووریی و نایاساییەکانی ئەم بە ناو دادگەیە، هێشتا حکوومەتی هەرێمی کوردستان لەپێناو و سازان و گفتوگۆدا لە هەندێک بابەتدا کە سیاسیین نەرمی نوواندووە، کەچی هێشتا ئەوان پەل دەهاون بۆ هەنگاوی ناڕێک و پڕ لە تەعەسووب دژی هەرێمی کوردستان.

جیاوازی عێراق و هەرێمی کوردستان

لە هەولێر هەزاران ھاوڵاتی
باشوور و ناوەڕاست خانوو و شوققە دەكڕن، ئەمەش ئاماژەیەکی روونە بۆ سەقامگیری و بەرەوپێشچوونی هەرێم لە هەموو ئاستێکدا. ئەگەر بەسادەییش بەراورد بکەین، ئەو گەندەڵی و بەهەدەردانی سامانەی لە عێراقدا دەکرێت، زۆر زیاترە لە هەرێمی کوردستان، بەڵگەش، بەراوردکردنی شارەکانی هەرێمی کوردستانە بە شارەکانی ناوەڕاست و باشووری عێراق، کە جیاوازییەکی روونە بۆ هەموو لایەک.

عێراقی غەرقی گەندەڵی بووە، دادگەی فیدڕاڵی لە کوێیە؟

سەروەت و سامانی نەوتی عێراق و ئابوورییەکەی، وایکردووە عێراق تووشی گەندەڵی و کەڵەکەبوونی سامانی بێ ڕاددە بێت.
لە ساڵی 2004 تا 2009 (وەزارەتی نەوت) نزیکەی یەک ملیار و نیو دۆلاری لەدەستدا بەهۆی زیادبوونی نرخ و کەمی دابینکردن
ھەروەھا “بڕی پارەی ئەو زیانانەی کە وەزارەتی کارەبا لە نێوان ساڵانی 2003 بۆ 2011 لە ئەنجامی دزینی نەوت لەلایەن کۆمپانیا نەوتییەکانەوە گرێبەستیان لەگەڵ وەزارەتەکە بە 200 ملیۆن دۆلار لە مانگێکدا مەزەندە دەکرێت” بە هەمان شێوە، گەندەڵی لە بەرهەمهێنان و دابەشکردنی کارەبادا مەزەندە دەکرێت کە بووەتە هۆی زیانگەیاندن بە بڕی 4-6 ملیار دۆلار لە نێوان ساڵانی 2003 و 2020، بە شێوەیەکی سەرەکی لە ڕێگەی گرێبەستی پادکراو و کڕینی ئامێری گرانبەهای نەگونجاو ئایا دادگەی فیدراڵی لە هیچ یەک لەم کەیسانەی کۆڵیووەتەوە؟

ھەنگاو و ئامانجەکانی بەغدا دژی قەوارەی هەرێمی کوردستان
لە ماوە چەند ساڵی ڕابردوودا بە ئاشکرا و ڕوون دەردەکەوێت کە حکوومەتی فیدراڵی چەندین هەنگاوی ئاشکرای ناوە، بۆ نموونە، لە ساڵی 2014 بێ ویژدانانە مووچە و بودجەی هەرێمی کوردستانی بڕی، بۆ ئەوەی خەڵک لە دژی حکوومەتی ھەرێم ھان بدات و ئەم قەوارەیە لەنێو بچێت. هەروەها لە شەڕی تیرۆریستانی داعش، حکوومەتەکەی حەیدەر عەبادی، نەیهێشت چەک و تەقەمەنی و یارمەتیی سەربازی و دارایی بگاتە هەرێمی کوردستان. عەبادی مەبەستی بوو لەم ڕێگەیەوە توانا سەربازییەکانی ھەرێم لاواز بکات، تاوەکوو بەئاسانی بکەوێتە دەست داعش، کەچی دەرەنجامەکان پێچەوانە بوونەوە، پێشمەرگە توانییان ئەفسانەی داعش تێکبشکێنن هەروەها لە 16 ئۆکتۆبەری 2017 لە ڕێگەی داگیرکاریی ئاشکراوە، ھەوڵیان دا ئەم قەوارەیە لەنێو ببەن و بە یەکجاری بیسڕنەوە، بەڵام پێشمەرگە لە داستانی پردێ و سحێلا، بەرامبەر پیلانی ئەوان و وڵاتانی (ئیقیلمی) وەستایەوە و ئەم ھەوڵەی لەنێو برد.

ئێستاش بەناوی دادگەی فیدڕاڵییەوە هەڕەشە و مەترسی لەسەر قەوارەی هەرێمی کوردستان دروست دەکەن، بۆ ئەوەی خەڵکی هەرێمی کوردستان تەسلیمی ئیرادەی ئەوان بێت، بێگومان ھەرێمی کوردستان ئەزموونی لەگەڵ فێڵ و پیلانی نەیارانیدا ھەیە و لەمەشدا سەرناکەون.

دەرەنجام

قەوارە هەرێمی کوردستان، قەوارەیەکی یاسایی و دەستووریی دانپێندانراوی نێودەوڵەتییە، وڵاتانی جیهان و ناوچەکەش بەشێوەیەکی گشتیی خوێندنەوەیان بۆ پێگە و کاریگەریی هەرێم هەیە، جیاوازییەکانیش دەبینن، لە ڕاستیدا دادگەی فیدڕاڵی کە خۆی بە بڕیارێک دروست بووە و شەرعیەتی یاسایی ئەوتۆی نییە، لەبری بڕیاری ڕک ئاسایانە بەرامبەر هەرێمی کوردستان، گرنگە لەو سەدان هەزار کەیسە گەندەڵییانە بکۆڵێتەوە کە لە عێراقدا هەن، یاخود مامەڵەی گرووپە میلیشییانەی کە بە یاسا ڕێکخراون و مەبەستیان تێکدانی هەر تەوافق و ڕێککەوتنێک بێت لەنێوان حکوومەتی عێراق و حکوومەتی هەرێمدا هەنگاوی بۆ دەنێن.