▪ جوگرافی و زاراڤێ(کوردستان)ێ ل چەرخێن ناڤین

١_جوگرافیا کوردستانێ:
مللەتێ کورد دهێتە هەژمارتن ئێک ژ کەڤنترین رەگەزێن مرۆڤایەتیێ ل رۆژهەلاتا ناڤین و هەر ژ کەڤندا رۆلێ وان یێ کاریگەر زۆر یێ دیار بوو دهەمی رویدانێن سیاسی و لەشکەری و شارستانیدا.
و ئەڤ رۆلە پتر دێ دیار بیت و ب هێز کەڤیت ل رۆژهەلاتێ ل سەر دەمێ ئیسلامێ مل ب مل ل گەل چەندین مللەتێن دی نە یێن سامی مینا فارس و تورکان و ئەڤ کارتێکرنە یا بەربەلاڤ بوویە ل دەڤەرێن جودا جودا ژبەر کو دەست نیشانکرنا سنۆرەکێ ناسیار و بەرچاڤکری بۆ وەلاتێ کوردان.
کوردستان ل چەرخێن ناڤین نەتشتەکێ ساناهییە چنکوو دەڤەرێن کورد لێ دژیان ددابەشکریبوون ل سەر هژمارەکا هەرێمێن جودا وب چەندین ناڤان دهاتنە نیاسین ژبەر سەروبەرێن سیاسی و کارگێری و جوگرافی و بۆ زانین نەبوونا دەولەتەکا سەربخۆ کو هەمی کوردستان بخۆڤە بگریت و ب تایبەتی ل چەرخێن ناڤین ئالۆزیەکا مێژوویی پەیدا کرییە سەبارەت خۆیاکرنا سنۆرێ وان هەرێمان ئەڤێن ب سەر ڤێ دەولەتێ یان دەولەتا دی هاتینە بەردان ژبلی کو پڕانیا دەما پارچە و دەڤەرێن دروست یێن کوردستانا مێژوویی ژێ دهاتنە بڕین و ل هەمی رەخ و روویان ژبەر ڤێ چەندێ جودابوونەکا هەی دناڤبەرا مێژوو و نڤیسینێ و ڤەکۆلەراندا بۆ دەستنیشانکرنا سنۆرێ کوردستانێ ل هەر چوار رەخان ل چەرخێن ناڤین باژێرناس و جوگرافیێن بوسلمان جیهان دابەشکربوو ل سەر حەفت کێشوەران و دەڤەرێن کورد لێ دژیان هاتبوو ڤاڤارتن ل گەل کێشوەرێ چوارێ کو یێ ناسیار بوو ب باشترین کێشوەر ژلایێ ئاخێ و ئاڤێ و هەوایڤە کو دکەڤیتە دناڤبەرا دەڤەرێن گەرم و ساردا و گرنگترین دەڤەرێن هەرێمی یێن کورد لێ بەلاڤبووین ل چەرخێ ناڤین ئەڤەنە:

_رۆژئاڤایا هەرێما چیایان:
لیسترنج دبێژیت هەرێما چیایان یا کەڤن ژ دوو پارچا پێکدهات یا بچویک (کوردستانە)دکەڤیتە لایێ رۆژئاڤا و یا دوویێ (عیراقا عەجەمە)دکەڤیتە رۆژهەلاتێ ول سەردەمێ نهۆ ئەم دشیێن سنۆرێ هەرێما چیایان ب ڤی رەنگی ب نەخشینین ئەو دەڤەر و باژێرن یێن دکەڤنە ژووریا رۆژئاڤا ئیرانێ هەتا دەریاچەیا ئۆرمیە و گرنگترین باژێرێن ب خۆڤە دگریت
(هەمەدان ٬کەرەج،مهاباد،کرمانشان،سەنەندەج،لۆرستان و پارچا ژێری ژ ئازربایجانا رۆژئاڤای).

_هەرێما جەزیرە:
هەمی ژێدەرێن جوگرافی و مێژوویی یێن موسلمانا دکۆمن ل سەر دابەشکرنا هەرێما جزیرێ بۆ سێ پشکان ب ڤان ناڤان دهێنە نیاسین
(دیار رەبیعە ،دیاربەکر،دیارمسر) ل دویڤ ناڤێن سێ هۆزێن عەرەبان یێن ل وێ هەرێمێ ئاکنجیبوون دەمێ مشەخت بووین ژ دەڤەرێن خۆ ل جزیرتا عەرەبی و کوردان رێژەیەکا مەزن یا ئاکنجیبوونێن ڤێ هەرێمێ پێك ئینا ب تایبەت ل پشکا ژووری یا جزیرێ ل دەڤەرێن رۆژهەلاتێ و ژووریا رۆژهەلاتێ و بۆ ڤێ چەندێ جوگرافیناسێ عەرەب (ئەبو محەمەد یەعقوب ئەلحەمدانی)د پەرتووکا خۆدا (صفة جزيرة العرب) دبێژیت: چیایێ تۆرس دەستپێکا سنۆرێ دیاربەکرە ئەو یێ بەنی شیبانە و مرۆڤێن وان و کەس ل گەل وان تێکەل نابیت هەتا خوراسانێ ژبلی (کوردان)و ئەڤ تێکستە ئاشکرا دکەت بەرفرەھیا بەرێ ئەردێ جوگرافی ئەڤێ کورد لێ دژیان ژ دیاربەکرێ تا خوراسانێ و سەبارەت چیایێ جوودی ژی تۆمارکریە
(هۆزا رەبیعە لێ ئاکنجیبوو ول دویڤدا کورد لێ ئاکنجیبوون).

_هەرێما ئازەربایجان و ئەرمینیە و ئیران:
ئازەربایجان ژوان هەرێمێن کەڤنە یێن کورد لێ ئاکنجیبووین و ئێک بۆ ژ دەڤەرێن کوردا یێن سەرەکی چنکوو پارچەك بوو ژ وەلاتێ میدیا و کورد باهرا پتر خۆ جهبوون ل دەڤەرێن ژێری و رۆژئاڤا هەرێمێ ئەڤا گرێدانەکا سروشتی هەی ل گەل هەر دوو هەرێمێن چیایان و جزیرێ جهێن سەرەکی یێن کوردان هەروەسا ل دەڤەرێن دەوروبەرێن دەریاچا ئۆرمیە و ئەڤ هەرێمە یا ناسیارە ب ئاکنجیبوونا چەندین هۆزێن کوردا مینا (هەزدبانی ،گەلالی،زەرزاری)
وژ گرنگترین باژێرێن ڤێ هەرێمێ ئەڤەنە:
ئۆرمیە ،شنو،سەلماس،خەلاندت،دووین،بدلیس،ئامەد،میافارقین،
سێرت،ئەرژن.
هەروەسا ل چەرخێن ناڤین هەبوونا کوردا یا بەلاڤبوو ل هندەك هەرێمێن دیژی مینا هەرێما فارسی و کەرمان و خوراسان.