▪ گرنگیا ھەبوونا قەوارێن سیاسی

ێالح زاھێر زێباری – ماستەر ل مێژوویا ئیسلامی
مروڤ بۆ پاراستنا بەرژەوەندیێن خۆ و بەردەوامیدان ب ژیانێ ب شێوازەکی باش و ھەژی ل مێژوویێ دا کومبوویە و جڤاکێن مروڤایەتیێن دەستپێکی پەیدابووینە، ئەڤ کومبوونە دەسپێکێ بوویە ئەگەرێ سەرھەلدانا شەر و کێشەیان و ئانکو یاسایا دارستانێ (القوی یڕکل الچعیف) د جڤاکی دا دھاتە پەیرەوکرن ژبەر وی سالوخەتێ گیانەوەرانە ئەوێ ل دەف مروڤی ھەیی ل ستەم و دوژمنکاریی و تولڤەکرن و ھێرشکرنێ, ھەروەسا نەبوونا چ دەستھەلاتێن بلند, کو بشێن دادپەروەریێ بجە بینن دناڤ پێکھاتێن ل دەولەتێ دا، کو دبوویە ئەگەرێ کوشتار و خوینرێشتنێ، لێرەدا مروڤ پێتڤی ب یاسا و دەستور و دەستھەلاتێ بوویە و بۆ ڤێ چەندێ مروڤی دەست ژ ھندەک مافێن خوەیێن تایبەت بەردایە و دەستھەلات پەیدابوویە، وەکی فەیلەسوف و مێژوونڤیسێ موسولمان ئیبن خەلدون دبێژیت (الملک) دەستھەلات ل سەر بنەمایێ دەمارگیری (العێیبە) تا ئاینی یان ھوزایەتی پەیدابوویە، ئانکو پەیدابوونا قەوارێن سیاسی ل پێتڤیا مروڤی پەیدابوویە بۆ ھندێ بھێتە پاراستن ل شەر و کوشتار و ھێرشێن دوژمنکاری و ھەروەسا بۆ وێ چەندێ بەردەوامی ب ژیانێ بێتەدان”…الملک منێب گبیعی للإنسان لڕنا قد بینا ڕن البشر لا یمکن حیاتھم ووجودھم إلا باجتماعھم وتعاونھم علی تحێیل قوتھم وچروریاتھم وإژا اجتمعوا دعت الچرورە إلی المعاملە واقتچاء الحاجات ومد کل واحد منھم یدە إلی حاجتە یڕخژھا من ێاحبە لما فی الگّبیعە الحیوانیە من الڤلم والعدوان بعچھم علی بعچ ویمانعە اڵاخر عنھا بمقتچی الغچب والڕنفە ومقتچی القوە البشریە فی ژلک فیقع التنازع المفچی إلی المقاتلە وھی تۆدی إلی الھرج وسفک الدماء…”. لێرەدا ئیبن خەلدون چەند خالەکان دیار دکەت, ژوانا ب ھیچ شێوازەکێ بەردەوامی ب ژیانێ ناھێتەدان بێی کومبوونا مروڤان ھەروەسا کارکرنا بۆ پاراستنا بەرژەوەندیێن ھەفپشک, ھەروەسا گرنگیا ھەبوونا دەستھەلاتێ ژی دووبات دکەت و مەترسیا نەبوونا وێ ژی بەحس لێ دکەت,(ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون،١٩٨٨, ج١، ێ٢٣٤ – ٢٣٥).
گرنگیا قەوارێن سیاسی ئەگەر چ ئەگەرەک نەھێتە بەحس لێکرن بتنێ ئەو ھندە بەسە، کو ئەڤ قەوارێ سیاسی پەیدابوویە بۆ وێ چەندێ تاک و جڤاک بێنە پاراستن ل شەر و کوشتارێن نافخوی و ھێرش و دوژمنکاری و داگیرکەریا بیانی، ئەگەر ئەڤێ بیردوزا ئیبن خەلدونی ل سەر میللەتێ کورد جێ بەجێ بکەین دێ بینین ھەبوونا قەوارێن سیاسی ل پێتڤیێن سەرەکیێن مانەڤا کوردانە، ل مێژوویێ دا کورد وەک نەتەوە خودانێ چەندین قەوارێن سیاسی بوویە تایبەت ل سەردەمێن چەرخێن ناڤین(سەردەمێن مێژوویا ئیسلامی) د ناڤبەرا سالێن (١٦ – ٩٢٣ک/٦٣٧ -١٥١٧ز) ژ وان قەوارێن سیاسی، کو د مێژوویێ دا ڕولەک بەرچاڤ دیتی، میرگەھێن عەیشانی و ھەزبانی و رەوادی و شوانکاری و عەننازی و حەمیدی، ھەروەسا د سەردەمێن چەرخێن نوی ژی دا میرگەھێن ئەردەلان و بابان و سوران و بادینان و بوتان…ھتد ھەبووینە و رٍولەک بەرچاڤ دیتیە ل ئاراستەکرنا رٍویدانێن سیاسی و لەشکەری ل دەڤەرێن کوردی دا، د مێژوویێ دا کورد ب ئاڤاکرنا دەولەتان ژی گەھشتینە، تایبەت ئەڤ چەندە ل دەف مێژوونڤیس ئیبن خەلدون دھێتە دیتن ل دیف وێ بیردووزا ل سەر شارستانی و ژیێ دەولەتێ و قوناغێن وێ ھەیی، کوردان ب خودانێ سێ دەولەتان ددەتە نیاسین، کو تاکە مێژوونڤیسە ل سەردەمێن ئیسلامی و نوی و ھەفچەرخ ژی بەحسێ سێ دەولەتێن کوردی دکەت د مێژوویێ دا, ب ڤی شێوازی ئاماژێ پێدکەت, (الخبر عن دولە بنی حسنویە من الڕکراد القائمین بالدعوە العباسیە بالدینور والێامغان.(تاریخ ابن خلدون،١٩٨٨, ج٤،ێ٦٨٧). (الخبر عن دولە بنی مروان بدیار بکر(تاریخ ابن خلدون،ج٤،ێ٤١٠), ھەروەسا بەحسێ مەزنترین دەولەتا کوردی ژی دکەت بناڤ و نیشانێ (دولە بنی ڕیوب), کو دەستھەلات کریە ل شام و مسر و دەڤەرێن جزیرێ و یەمەن و ھەتا سودان و تەرابلس و حیجازێ(تاریخ ابن خلدون,١٩٨٨, ج٥, ێ٣٢٦).
دەمێ ئیبن خەلدون دھێتە سەر بابەتی ژنافچوونا دەولەتێن کوردی ب ژنافچوونا کوردان وەسف دکەت، لێرەدا گرنگیا دەولەتێ دیار دبیت بۆ پاراستن و مانەڤا تاک و جڤاک و نەتەوەیان ل دەمێ ژنافچووونا دەولەتا حەسنەوەی ب ڤی شێوازی وەسف دکەت، کو کورد ل دەڤەرێن خو نەمان و ژنافچوون”وانقرچ الڕکراد من ڕعمالھم…).(تاریخ ابن خلدون،١٩٨٨, ج٤، ێ٦٩٩). سەبارەت ب ژنافچوونا دەولەتا ئەیوبی (٦٤٨مش/١٢٥١ز) ل مسرێ و ل شامێ (٦٥٨ک/١٢٦٠ز) ژی ھەر ھەمان شێواز وەسف دکەت: (وانقرچ ملک بنی ڕیوب من الشام کما انقرچ قبلھا من مێر واجتمعت مێر والشام. (تاریخ ابن خلدون،١٩٨٨, ج٥،ێ٤٢٤).
ئەڤ چەندا ئیبن خەلدون دبێژیت سەبارەت ب گرنگیا قەوارێن سیاسی وی دەمی پتر دیار دبیت، کو ئەڤ دەولەتە ژنافدچن، کو ب چ شێوازی ھەتا دەنگ و باسێن میللەتێ کورد ل ژێدەرێن مێژووی دا وەک پێتڤی نامینن ژبەرکو پرانیا مێژوویا ھاتیە تومارکرن رٍویدانێن سیاسی و تومارکرنا دەنگ و باسێن قەوارێن سیاسی بوویە، میللەتێ قەوارێ سیاسی نەبیت ھەتا رٍادەکێ زۆر ھاتیە ژبیرکرن, پڕانیا ڕەھا ل ژێدەرێن مێژوویی ل چەرخێ(شەش و حەفتێ مشەختی/ دوازدە و سێزدێ زاینی) گرنگیەک مەزن ب دەنگ و باس و مێژوویا کوردان دایە و کو سەردەمێ دەولەتا ئەیوبی (٥٦٧ – ٦٤٨مش/١١٧٢ – ١٢٥١ز) یە و ئەڤ چەندە ل قوناغێن دیتر یێن مێژوویی ناھێتەدیتن.
ئەڤ چەندا ھاتیە بەحسکرن بیردۆز و بەلگەیێن مێژوویی بوون پرانیا وان د پەرتوکا ئیبن خەلدونی دا ھاتینە وەرگرتن و ژبەرکو ئاماژێ ب ئاڤاکرن و گرنگیا دەولەتان دکەت بۆ میللەتان، وەک دیار مێژوو بۆ وێ چەندێ دھێتە خواندن، کو مفا و شیرەت لێ بێنە وەرگرتن، ئەوا مەرەم پێ ل ڤێ نڤیسینێ سێ خالێن سەرەکی نە، ئێک کورد ل مێژوویێ دا ل ناف چوارچوڤێ جیھانا ئیسلامی دا گەھشتیە گوپیتکا دەستھەلاتێ و دەستھەلات ل شام و مسر و یەمەن و حیجاز و سودان و ھەتا تەرابلوسا لیبی کریە و دشیان دا ھەیە نھا ب دەستھەلاتەک بھێز بگەھیتەڤە، خالا دوویێ ھەبوونا قەوارەیەکێ سیاسی و دەستوری و مێژوویی و جوگرافی و نەتەوەی بناڤێ ھەرێما کوردستان – عیراق، باشترین دەرفەتە کو تاک و جڤاک و نەتەوێ کورد بێتە پاراستن و بگەھیتە ئارمانجێن مەزن، خالا سێیێ کو گرنگیەک مەزن ھەیە ئەو ژی مفا وەرگرتنە ل مێژوویێ تایبەت ئەو مالوێرانی و مەترسی و بەرزەبوونا ل ئەنجامێ ژنافچوونا قەوارێن سیاسی یێن کوردی رٍیبریێ نەتەوەیان دبیت دناڤدا کورد.
ل دوماھیکێ فەرە تاک ب تاکێ کورد و لایەنێن کوردستانی ب دەستھەلات و ئوپوزسیون ڤە وێ چەندێ باش بزانن، ھەبوونا قەوارەیەکێ سیاسی بناڤێ ھەرێما کوردستان – عیراق، سەرەرایێ ھەمی کێماسی و گەندەلی و نەدادی و گازندەیێن ھەیی، دەرفەتەکە بۆ پاراستنا نەتەوێ کورد و بەردەوامیدانە ب ژیانێ وەک مروڤ دناڤ گەل و نەتەوەیێن دەڤەرێ و جیھانێ دا، ھەردەمێ نەتەوە بێی قەوارێ سیاسی ماڤە وی دەمی ئەو نەتەوە ل رێزا نەتەوێن جیھانی ئەگەر ل چ ئاستێ لێھاتی و زیرەکی ژی بیت ب ھیچ شێوازەکێ سەرەدەری دگەل ناھێتەکرن وەک نەتەوەیەک ل رێزا ئێکێ، ھەتا ئەڤ چەندە کاریگەریێ ل بیێ باوەری و خۆ ب کێم زانینێ دکەت دناڤ تاکێ بی قەوارێن سیاسی و ل ئەنجامدا دوژمن ب شێوازەکێ پیلان بۆ دارێشتی کار دکەن، کو ئەڤ نەتەوەە بێنە حەلاندن دناڤ نەتەوێ (بالا دەست) و خودان دەولەت دا و مێژوویێ دا ھژمارەک مەزن ل نەتەوەێن جودا جودا ھەبووینە، کو ئەڤرو ھاتینە ژبیرکرن ژبەرکو خودانێ قەوارەیێن سیاسی نەبووینە.

بابەتێ مامۆستا وەلید …

دێ دا ئاشتیێ ل جهێ توندوتیژیێ و شەڕی دانێین…

ئاشتی بریتییە ل دۆخەکێ ئارام و هێمن دویر ل شەڕ و تێکدانێ، د سیاسەتا جیهانیدا چەمکێ ئاشتیێ دهێتە بکارئینان وەکی بەروڤاژی چەمکێ جەنگ و توندوتیژیێ و ترسێ.
هەکە ئاشتی نەبیت ژیانا مرۆڤان یا سەقامگیر نابیت، هەرچەندە هەبوونا ئاشتیێ وێ چەندێ ناگەهینیت کو چ کێشە و گرفت دناڤبەرا مرۆڤان و کۆمەڵگەهاندا نابن، بەلێ ب تەمامی تێکهەڵی ئێک بووینە و ئێک گرتینە بێ کێشە دژین، بەلکی هەبوونا ئاشتیێ بتنێ نەبوونا هەڤڕکیا چەکداری و توندوتیژیێ یە چونکی ل دەمێ ئاشتیێ دا کێشە و گرفت و نەخۆشی دئازریێن، ئاشتیێ هەردەم کاریگەریا خۆ یا ئەرێنی هەیە دهەمی چڤاکاندا، ژبەرڤێ چەندێ پێدڤی یە، پتریا دەما هەوڵا سەپاندن و بەڵاڤکرنا ئاشتیێ بدەین و خۆ ژ شەڕو ئاژاوێ ڕزگاربکەین.
بێ ئاشتی ژیان یا بەردەوام و خۆش و ئارام نابیت و چڤاک پێش ناکەڤن، ئاشتی هیڤیا گەلانە ژبەر کو ئاشتی پێشکەفتن و سەرکەفتنە …
بەلێ بۆ ئاشتیێ
نەخێر بۆ توندوتیژیێ
وەلید محەمەد سلێمان