سالار محەمەد فەتاح
شەڕێ ب وەکالەت دیاردەکا ئالوزە دناڤ ناڤچەیەکا دیارکری دا سەرهلدەت دەما کو زلهێزێن دەرەکی هەولێن وێ یەکێ دەن بەرژەوەندیێن خۆ ل وەڵاتەکی ب هێز بکەن ل دژی زلهێزەکا دی یا جیهانێ، واتە بەژداریێ د شەڕی دا دکەن بەلێ نە ب شێوەیەکێ ڕاستەوخۆ، بەلکو ب ڕێکێن پەردەپوشکری. بۆ نمونە دەما ل وەڵاتەکێ یان ناڤچەیەکا جیوسیاسی دوو هێز د شەر و ئاژاوەیێ دابن، لەیەنێن زلهێز دهێن و پالپشتیا وان هێزان دکەن دا کو چەسپاندنا ئیرادا خۆ بکەن ل وێ دەڤەرا دیارکری. وەک شەڕێ سار یێ دناڤبەرا (ئەمریکا، و ئێکەتیا سوفێت) دا ، پشتی شەڕێ جیهانی یێ دووێ. هەردوو وەڵاتان هەولا ب هێزکرنا پێگەهێ خۆ د دا دناڤ وەڵاتێن جیهانێ دا، بۆ نمونە شەرێ ل ڤیتنام ڕۆیدا.
ئەڤ جورێ شەڕی ب درێژاهییا مێژوویێ هاتیە ب کارئینان، بەلێ د شەرێ سارد دا وەک مە دیارکری دیارترین سەردەمێ ئەڤێ ستراتیژیەتێ بوو. ستراتیجیەتا شەرێ ب وەکالەت وەک ئامرازێ پێشکەڤتنا بەرژەوەندیێن زلهێزانە دناڤچەکا جیوسیاسی دا.
د شەڕێ ب وەکالەت دا دەستهەلاتێن دەرەکی گەلوک جورێن هاریکاریێ دەنە هێزا پاڵپشت، وەک(خەارن، پارە،مەشق و ڕاهێنانێن سەربازی، و هەڤکاریێن هەوالگێری). ئەڤ لایەنێ کو شەرێ ب وەکالەت دکەت دبیت هێزەکا (یاخیبووی، میلیشیات) بیت، ب ڤان هەڤکاریێن سەربازی و مادی هێزین باڵا دەست ل جیهانێ بەرژەوەندیێن خۆ ب شێوەیەکێ نە ڕاستەوخۆ د پارێزهن و هێز دکەن ل جیوپولەتیکا دیاکری دا. و دبیتە هوکار کو دەولەتێن زلهێز خۆ ژ شەڕێ دناڤبەرا خۆ دا ب پارێزن، و نە کەڤنە د شەرەکێ ڕاستەوخۆ دا.
ب ڤێ چەندێ بۆ مە دیاربوو، کا شەرێ ب وەکالەی چیە، و مە گوت کو د شەرێ سارد دا ئەڤ جورە شەڕە گەلەک دیار و ئاشکەرا بووینە. د شەڕێ سارد دا هەردوو زلهێزێن جیهانێ بۆ بهێزکرنا پێگەهێ خۆ یێ سیاسی و ئایدیولوژی بوویە. وەڵاتێ ئەمریکا (کاپیتالسیت) بوویە و ئێکەتییا سوفێت (کومونیست) بوویە، و شەرێ سارد ئێک ژ وان شەرێن ئایدیولوجی بووتە دناڤبەرا هەردوو زنجیرەیاندا ب سەرکێشیا (ئەمریکا، و ئێکەتیا سوفێت) بەلێ جیهان ژ ڤی شەری بێ باهر نەبوویە، و گەلەک وەڵاتێن جیهانی لسەر هەردوو ئایدیولوجیایان دا دابەشبووینە پشتی شەرێ جیهانی یێ دووێ. نمونە ئەلمانیا (ڕۆژهەلات) کومونیست بوویە، و ئەلمانیا (ڕۆژئاڤا) کاپیتالیست بوویە. کوریا(باکۆر) کومونیست بوویە، و کوریا (باشۆر) کاپیتالیست بوویە. و چەندین وەڵاتێن دی ژ وانا (ڤیتنام، کوبا، …هتد) و ژ لایێ هەردوو زلهێزێن جیهانی ڤە پالپشتی ل لایەنێ وی یێ دیارکری دهاتە کرن بۆ پتر هێزکربا پێگەهێ خۆ یێ ئایدیولوجی. نمونە د شەرێ ڤیتنام دا، ئەمریکا پالپشتی ل ڤیتناما (باشۆر) دکر، و ئێکەتییا سوفێت پالپشتی ل ڤیتناما (باکۆر) دکر. د شەرێ ئەڤغانستان و ئێکەتیا سوفێت دا ئەمریکا پالپشتیەکا ڕاستەوخۆ ل هێزین موجاهدێن ئەڤغانی دکر. ئەروەسان د شەڕێ ئیران و عیراقێ دا(١٩٨٠-١٩٨٨)، هەمان ستراتیجیەت دهاتە بکارئینان، ئەو ژی دەما کو گەلەک ژ دەوڵەتێن جیهانێ ب ڕێکا جەک و پارەی پالپشتی ل ئیرانی کرین، و لایەنێن هەمبەر پالپشتی ل عیراقێ کرین.
ئەگەر تەماشە سەردەمێ پشتی ڕۆیدانا ١١-سیپتەمبەرێ بکەین، و دەستپێکرنا چەرخێ بیست و ئێکێ، بهارا عەرەبی شیا ئاراستەیێ ڕۆژهەڵاتا ناڤین ب گوهریت، و وەڵاتێ سورییا ژ ڤێ گوهرینی یا بێ باهر نەبوو، بەلکو سورییا کەڤتە د ژێر کارێگەریا شەرەکێ ناڤخۆ یێ ب بهێز دا ل سالا ٢٠١١ و ملیونان خەلکێ سفێل ل وی وەڵاتی هاتن کوشتن و کوچکرن. ستراتیجیەتا شەڕێ سارد و پلانێن شەرێ ب وەکالەت ل سوریێ هاتنە جێبەجێکرن. و گەلەک زلهێزین جیهانێ د ڤی شەری دا بەژداربوون، ب ڕێکا گرۆپێن یاخیبووی یين خەلکێ سڤێل، مێلیشیات، و هێزێن حکومەتا سوری. ژ بەر وێ چەندێ د بەردەوامی دانا شەڕێ وەکالەت ڕۆسیا و ئیران پالپشتی ل دەستهەلا (بەشار ئەسەدی) کر، و هەمان دەمدا ئەمریکا، تورکیا، سعودی تە پالپشتی ل گرۆپێن یاخیبوی و ئوپوزسیون کرن. و ئەڤ ستراتیجیەتە بۆ ئەگەر درێژبوونا ماوەیێ ئەڤی شەڕێ ب وەکالەت.
ستراتیجییەتا شەرێ وەکالەت کارتێکرنێن خۆ یێن تایبەت هەنە، کو د هندەک خالان دا مالوێرانیا گەل و نشتیمانێ وی وەڵاتی یە یێ دبیتە مەیدانا شەری وەک سوریا. ئەگەر د چارچوڤێ وەڵاتی سوریا دا ئەڤی جورێ شەری هندەک خالان دەستنیشان بکەین دێ بینن هەمی خال د نەرینی نە ژ بۆ وەڵاتێ دبیتە مەیدانا شەری.
هندەک خالێن گرنگ د شەڕێ ب وەکالەت دا:
- پاشڤەمانا وی وەڵاتێ دبیتە مەیدانا شەڕێ ب وەکالەت د چارچوڤێ پێشکەڤتنا شارستانی و زانستی ڤە.
- کوشتنا خەلکێ سڤیلێ وی وەڵاتی
- بەردەوامبوونا شەڕی و ململانێ بۆ ماوەیەکێ درێژ.
- تێکچوونا بارودوخێ ئاسایشا وی وەڵاتی و پەیدابوونا نە سەقامگێریێ د وەڵاتی دا.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.