سالار محەمەد فەتاح
شەرێ یاخیبوویان یان (Rebellion) بارودوخەکە ڕۆیدەت دەما کو گەل د چارچوڤەکێ فشارێ دا بیت، و گەل ل دژی سیستەمێ دەولەتێ د جەنگیت، بۆ بەرقەرارکرنا شەرەکێ ل دژی فشاران. د درێژاهییا دیرۆکی دا ئەڤ جورە شەرە د چەندین دەڤەرێن گرنگ یێن جیوسیاسی ڕۆیدایە، و ب تایبەتی ل دژی وان وەڵاتان یێن کو وەک دەولەتێن کولۆنیالی ڕەفتارکرین ژ وان وەڵاتان (بریتانیا) کو ئێک ژ زلهێزە وەڵاتێن کولۆنیالکارە، کو دەستهەلا ل پترتا دەولەتێن جیهانێ کرییە، و عیراق ئێک ژ وان وەڵاتایە یێن هەتا نوکە لژێر کونترولا کولۆنیالیا بریتانیا دایە. ل دور شەرێ کولۆنیالی ئەم دشێن شەرێ ئازادیا (ئەمریکا) ئەمریکا بکەینە نمونە ئەوا ل چەرخێ ١٨ دا ڕۆیدای ل وەڵاتێ ئەمریکا ل دژی هێزێن بریتانی.
ب ڤێ چەندێ وەسان بۆ مە دیار و ئاشکەرا دبیت کو د مێژوویا کولونیالزمێ و شەردەمێ ئیمپیرالیزمی دا ئەڤ جورێ شەڕی پتر دهاتە ڕویدان، ژبەر وێ ستەما ژ لایێ دەوڵەتێن کولۆنیالیزمی ڤە دهاتە ئەنجامدان ل دژی گەلێن بن دەست، و ب وێ ستەمێ خەلکێ نشتیمانێن بن دەست دبوونە گرۆپێن یاخیبووی ل دژی وان ستەمان. ب ڤێ چەندێ بۆ مە دیار دبیت کو شەڕێ یاخیبوویان د نهادا د کێمبوونێ دایە. بەلێ د هەمان دەمدا هندەک وەڵات ژ دەرئەنجامێ شەرێ ناڤخۆ و هەبوونا شەرێ گرۆپێن ئوپوزسیون بووینە ڤەژینەرێن ئەڤی جورە شەڕی، ژ دەرئەنجامێ هەبوونا (گرۆپێن توندرەو، زێدەبوونا گەندەلیێ، هەبوونا شەرێن ناڤخۆ…هتد) وەک وەڵاتێ سوریایێ. ئەگەر چەند جورە شەڕەکێن یاخیبوویان بدەینە دیارکرن ل هندەک وەڵاتان وەک (ئەمریکا، هندستان، سورییا) هەروەسان دا شەڕێ یاخیبوویان یێ خوینا وی ل فرەنسا ژ بیر نەکەین.
شەرێ یاخیبوویان ل ئەمریکا ل چەرخێ پشتی دەرکەڤتنا شوڕەشا پێشەسازی ڕۆیدال چەرخێ (١٨)، دەما کو ل سالا ١٧٧٥ چونکە ل وی دەمی ئەمریکا ل ژێر ستەما کولۆنالیزما (بریتان)ی دا بوو، و بەردەوام ل ژێر گڤاشتن و فشاڕێن کومەلایەتی بوون و بازرگانی دا بوون، ژ وانا (زێدەکرنا باجێ، نە بوونا بازرگانیەکا سەربەخۆ ژ بۆ خەلکێ ڕەسەنێ ئەمریکی، و نەبوونا ڕێڤەبەریا خوسەر)، ژ بەر وێ چەندێ خەلکێ ئەمریکا ل سالا ١٧٧٥ دەست ب شورەشەکا یاخیبوونێ کر ل دژی هێزێن بریتانی. و ئەڤ شەرە ب سەر سیێ قوناغین گرنگ دا دابەشبوون. قوناغا ئێکێ ل سالا ١٧٧٥ تا ١٧٧٦، د قوناغا ئێکێ دا شەڕێ لێکسینگتۆن و کۆنکۆرد، کو د ڤێ قوناغێ دا خەلکێ ئەمریکی داکوکی ژ مافێن خۆ یێن ئازادیێ کرن.
د دەرئەنجامێ ئەڤێ قوناغێ دا ل سالا ١٧٧٦ ب ڕێیا واژوکرنا جارنامەیا سەربەخۆیێ، شیان سەربەخۆیا خۆ ڕاگەهاندن ژ بریتانیا. پشتی کو یاخیبوویێن بریتانی شیاین خۆ ژ بن دەستهەلاتا بریتانی دەرئخن ل سالا ١٧٧٦، شەرێ یاخیبوویان چو د قوناغا دووێ دا، و د ڤێ قوناغێ دا ئوپراسیونێن سەربازی یێن مەزنتر هاتنە ب کارئینان ل دژی یاخیبوویان. د ڤێ قوناغێ دا ئەمریکا ب سەرکرسایەتیا جورج واشنتون ب تەکنیکێن لەشکەری یێن پارتیزانی شیان سەرکەڤتنەکا دی ل سەر کولۆنیالیزما بریتانی دا سەربکەڤن. پشتی ئەمریکا گەهشتیە ڤێ قوناغا نویخیا دیرۆکی د و ژبەر ناکوکیێن بەردەوامێن بریتانیا و فرەنسا، هەر زوی فرەنسا دەست ب پەیوەندی و پالپشتی کرنا ئەمریکا کر ل دژی بریتانییا.
د قوناغا سیێ یا ڤی شەڕێ یاخیبوویان کو ب ققناغا دووماهیێ یا ڤی شەڕی دهێتە دانان کو ل سالا ١٧٧٨ تا سالا ١٧٨٣ کێشەیا یاخیبوویان دگەل بریتانیا ل ئەمریکا باکۆرێ بەرفرەهتر بین و ململانا ئاگرین دەستپێکر. بەلێ بریتانیا نە ب تنێ ل ئەمریکا باکۆر بەلکو ل هندەک وەڵاتێن دی ژی توشی ململانێن مەزن بوو وەک (فرەنسا، ئیسپانیا، هولەندا)، ژ بەر وێ چەندێ ل سالا ١٧٨١ شەڕەکێ چارەنەڤیسساز ل باژێری یورکتاون ل ویلایەتا ڤێرجینیا کو ئەمریکا و فرەنسا ب ئێک هێز ل دژی بریتانیا ڕاوەستان، و بریتانیا توشی شکەستنان بوون. و پشتی ڤی شەڕی ل سالا ١٧٨٣ فرەنسا ل پەیمانا پاریس سەربەخۆیا ویلایەتێن ئەمریکا ڕاگەهاند.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.