فرسەت سەید شکور
٣٠ـی ٨ـی ٢٠٢٥
جیهانی ئەمڕۆ بە قۆناغێکی هەستیاردا تێدەپەڕێت کە پڕە لە ململانێ و ئاڵۆزیی سیاسی و ئابووری. ئەم ململانێیانە تەنها سنوورە جوگرافییەکان ناناسنەوە، بەڵکو کاریگەرییان لەسەر ئاسایشی جیهانی و ژیانی ملیۆنان کەس هەیە. لەم وتارەدا، هەوڵ دەدەین گرنگترین ململانێکان شیبکەینەوە، کاریگەری ئابووری لەسەر زیادبوونی گرژییەکان ڕوون بکەینەوە، ویستی وڵاتان بۆ دەسەڵاتی ڕەها تاوتوێ بکەین، بە وردی باس لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بکەین، و لە کۆتاییدا پێشبینییەک بۆ داهاتووی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان بخەینەڕوو.
١. گرنگترین ململانێ سیاسی و ئابوورییەکانی ئێستای جیهان:
کێبڕکێی زلهێزەکان (ئەمریکا-چین-ڕوسیا):
ئابووری: چین وەک دووەم گەورەترین ئابووری جیهان، بەردەوامە لە فراوانکردنی کاریگەری ئابووریی خۆی لە ڕێگەی پڕۆژەکانی “یەک پشتێنە و یەک ڕێگا” و وەبەرهێنان لە وڵاتانی تازەگەشەکردوو. ئەمریکا هەوڵ دەدات ئەم کاریگەرییە کەم بکاتەوە لە ڕێگەی جەنگی بازرگانی و سزای ئابووری.
سیاسی و سەربازی: کێشەی تایوان، دەریای باشووری چین، و پێشبڕکێی تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو وەک 5G، خاڵی گرژی سەرەکین لە نێوان ئەمریکا و چین. ڕووسیاش، بەهۆی جەنگی ئۆکرانیاوە، بووەتە هێزێکی دژ بە ڕۆژاوا و هەوڵ دەدات کاریگەری خۆی لە ناوچەکانی ئاسیا و ئەفریقا فراوانتر بکات.
جەنگی ئۆکرانیا-ڕوسیا:
ئابووری: ئەم جەنگە کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر ئابووری جیهانی هەبووە، بەتایبەتی لەسەر نرخی وزە و خۆراک. سزاکانی ڕۆژاوا دژی ڕووسیا و پچڕانی زنجیرەکانی دابینکردن، بووەتە هۆی هەڵاوسانێکی بەرفراوان.
سیاسی: جەنگەکە جوغرافیای سیاسی ئەوروپای گۆڕیوە و بووەتە هۆی بەهێزبوونی هاوپەیمانی ناتۆ و زیادبوونی خەرجی سەربازی لە وڵاتانی ئەوروپا.
کێشەی وزە و گۆڕانی کەشوهەوا:
ئابووری: وڵاتان لە کێبڕکێدان بۆ دەستکەوتنی سەرچاوەکانی وزە، بەتایبەتی دوای قەیرانی وزەی ئەوروپا. هەوڵەکان بۆ گواستنەوە بۆ وزەی نوێبووەوە، لە لایەکەوە دەرفەتی ئابووری دەڕەخسێنێت و لە لایەکی ترەوە کێبڕکێی تەکنەلۆژی دەهێنێتە ئاراوە.
سیاسی: گۆڕانی کەشوهەوا بووەتە پرسێکی سیاسی گرنگ و وڵاتانیش لەسەر شێوازی بەرەنگاربوونەوەی، ناکۆکییان هەیە.
٢. کاریگەری بواری ئابووری لەسەر زیادبوونی گرژییەکان:
ئابووری ڕۆڵێکی یەکلاکەرەوە دەبینێت لە دروستکردن و زیادکردنی گرژییە سیاسییەکان.
کێبڕکێ لەسەر سەرچاوەکان: دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوە سروشتییەکان وەک نەوت، گاز، کانزاکان، و تەنانەت ئاو، بووەتە هۆی دروستبوونی ناکۆکی و گرژی لە نێوان وڵاتاندا.
بەرژەوەندییە بازرگانییەکان: پاراستنی بازاڕەکان، ڕێڕەوە بازرگانییەکان، و هەناردەکردن، دەبێتە هۆی سیاسەتەکانی پارێزگاریکردنی بازرگانی و جەنگی گومرگی، کە بە نۆرەی خۆی پەیوەندییە سیاسییەکان تێک دەدات.
پێشبڕکێی تەکنەلۆژی: کۆنترۆڵکردنی تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو (وەک چیپ، AI، 5G) بووەتە خاڵێکی گرنگی ململانێی ئابووری کە ڕەهەندی سەربازی و سیاسی قووڵی هەیە. وڵاتان دەیانەوێت پێشەنگی لەم بوارانەدا بگرنە دەست بۆ دڵنیابوون لە پێگەی خۆیان لە جیهاندا.
٣. ویستی وڵاتان بۆ دەسەڵاتێکی کاریگەر و ڕەها:
زۆربەی وڵاتانی زلهێز و تەنانەت وڵاتانی هەرێمی، هەوڵ دەدەن کاریگەری سیاسی و ئابووری خۆیان فراوانتر بکەن و ببنە خاوەنی دەسەڵاتێکی کاریگەر و نیمچە ڕەها لە ناوچەکانی خۆیاندا یان تەنانەت لەسەر ئاستی جیهانی.
هەژموونی هەرێمی: وڵاتان وەک ئێران، تورکیا، سعودیە، و ئیسرائیل لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، یان هیندستان و پاکستان لە باشووری ئاسیا، هەوڵ دەدەن ببنە هێزی باڵادەست لە ناوچەکانی خۆیان و کاریگەری لەسەر بڕیارە سیاسی و ئابوورییەکان دروست بکەن.
هەژموونی جیهانی: ئەمریکا، چین، و ڕوسیا، لە کێبڕکێدان بۆ پاراستن یان بەدەست هێنانی هەژموونی جیهانی لە ڕێگەی هێزی سەربازی، ئابووری، و دیپلۆماسییەوە. ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی هاوپەیمانێتی و دژە-هاوپەیمانێتی کە بارودۆخی جیهانی ئاڵۆزتر دەکات.
٤. ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست:
ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەک گۆڕەپانی ململانێی زلهێزەکان و وڵاتانی هەرێمی، بەردەوامە لە ئاڵۆزی.
کێشەی فەلەستین و ئیسرائیل: ئەم کێشەیە سەرچاوەیەکی سەرەکی ناجێگیرییە لە ناوچەکەدا. هەرچەندە هەوڵەکانی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان لە ئارادایە، بەڵام ناکۆکی سەرەکی لەسەر زەوی و مافی فەلەستینییەکان بەردەوامە.
ململانێی نێوان ئێران و سعودیە/ئیسرائیل: کێبڕکێی دەسەڵاتی ئێران لەگەڵ سعودیە و ئیسرائیل، لە ڕێگەی جەنگە بەوەکالەتەکان لە یەمەن، سوریا، و لوبنان، بەردەوامە. پڕۆژەی ئەتۆمی ئێران خاڵێکی دیکەی گرژییە لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژاوا و ئیسرائیل.
٥. پێشبینی بۆ داهاتووی جەنگ یان پەیوەندییە سیاسییەکانی نێوان وڵاتان:
پێشبینیکردن بۆ داهاتوو کارێکی قورسە، بەڵام چەندین ئەگەر لە ئارادایە:
زیادبوونی ناکۆکییەکان: پێدەچێت کێبڕکێی زلهێزەکان زیاتر بێت و هەندێک ناوچە، وەک دەریای باشووری چین یان ئەوروپای ڕۆژهەڵات، گەرمتر بن. مەترسیی پێکدادانی ڕاستەوخۆ لە نێوان زلهێزەکان کەمە، بەڵام جەنگە بەوەکالەتەکان و گرژییە هەرێمییەکان زیاد دەکەن.
دیپلۆماسی و دانوستاندن: لەگەڵ ئەوەشدا، پێشبینی دەکرێت هەوڵەکانی دیپلۆماسی و دانوستاندن بەردەوام بن بۆ کۆنترۆڵکردنی گرژییەکان و ڕێگریکردن لە پەرەسەندنیان بۆ جەنگێکی گشتگیر. ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لەم بوارەدا.
گۆڕانی هاوپەیمانێتییەکان: هاوپەیمانێتییەکان لەوانەیە بگۆڕێن بەپێی بەرژەوەندییە گۆڕاوەکان. وڵاتان لەوانەیە هاوپەیمانی نوێ دروست بکەن یان هاوپەیمانییە کۆنەکان بگۆڕن.
کاریگەری تەکنەلۆژیا: تەکنەلۆژیای نوێ، وەک زیرەکی دەستکرد و چەکە پێشکەوتووەکان، کاریگەری گەورەی لەسەر شێوازی جەنگ و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان دەبێت.
قەیرانە جیهانییەکان: قەیرانەکانی وەک گۆڕانی کەشوهەوا، پەتای جیهانی، و قەیرانی کۆچبەران، پێویستی بە هاوکاری نێودەوڵەتی دەبێت، بەڵام لە هەمان کاتدا دەتوانن ببنە سەرچاوەی گرژییەکان.
