پارێزەر/ ابراهيم عبدالحافظ توفيق
لە دڵی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لە خاکێک بە ناوی کوردستان، گەلێک دەژی کە شارستانیەتێکی هەزاران ساڵەی هەیە، بەڵام بێ دەوڵەتێکی یەکگرتوو. کورد، یەکێکە لە گەلە گەورەکانی جیهان کە دەوڵەتی سەربەخۆی نییە، ئەمڕۆ لە چوار پارچە نیشتمانە مێژووییەکەیدا دەژی، کە بە زۆر لە نێوان عێراق و ئێران و تورکیە و سوریادا دابەش کراون.
ئەم دابەشبوونە چارەنووسێکی سروشتی نەبوو، بەڵکو لە ئەنجامی بڕیارە سیاسییە نێودەوڵەتییەکان هاتە ئاراوە، دیارترینیان ڕێککەوتنی سایکس پیکۆی ساڵی ١٩١٦ بوو کە سنوورەکانی نێوان وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی لە دوای ڕووخان ئیمپراتۆریەتی عوسمانی کێشا، بەبێ ئەوەی ناسنامە و تایبەتمەندییە نەتەوەییەکان لەبەرچاو بگیرێت. کوردستان لەت كرا، و دەوڵەتێکی جیاواز بەسەر هەر پارچەیەکیدا سەپێنرا، بە کولتوورێکی جیاواز و زمانێکی فەرمی جیاواز و سیاسەتی جیاواز… هەموویان لەسەر یەک شت کۆک بوون ئەویش سەرکوتکردنی ناسنامەی کوردە.
سیاسەتی سڕینەوەی شوناس: کورد چۆن لە ڕووی کولتووری و کۆمەڵایەتییەوە پارچە پارچە بوون؟
ئەو سنوورانەی کە کێشراون تەنیا هێڵ نەبوون لەسەر نەخشەیەک بەڵکو بەربەستی ڕاستەقینە بوون کە خێزانەکانیان لەیەکتر جیا دەکردەوە و پەیوەندی کولتووری و کۆمەڵایەتی لە نێوان کوردەکاندا پچڕاند. لە هەریەک لەو چوار وڵاتەدا، کورد قەدەغە کرابوون بە زمانی دایک قسە بکەن، فێری بن، یان لە دامودەزگاکانی دەوڵەتدا بەکاری بهێنن، لە زۆر حاڵەتدا تەنانەت قەدەغە کرابوون کە ناوی منداڵ و شارۆچکەکانیان بە ناوی کوردیەوە ناو بنێن.
ئەم سیاسەتانە بۆ دەیان ساڵ درێژبوونەوە و کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر ژیانی ڕۆژانەی کورد هەبوو، نەک هەر لە سیاسەتدا، بەڵکو لە بواری پەروەردە و ڕۆشنبیری و ئابووری و تەنانەت لە شێوەزارەکانیشاندا کە هەر ناوچەیەک لە ئەنجامی گۆشەگیری و تێکەڵبوون لەگەڵ نەتەوە باڵادەستەکانی ئەو وڵاتانە دەستیان بە قسەکردن بە شێوەزارەکی جیاواز کرد.
پارچەپارچەبوونی ناوخۆ تەنانەت لە یەک پارچەدا: کوردستانی عێراق وەک نموونەیەک
ئەگەر سەیری هەرێمی کوردستانی عێراق بکەین کە بەشی باشووری کوردستانی گەورەیە بۆمان دەردەکەوێت کە ئەم درزە لە سنوورە نێودەوڵەتییەکان ناوەستێت، بەڵکو خودی هەرێمەکە دەگرێتەوە، پارێزگاکانی سلێمانی و هەولێر بە شێوەزاری سۆرانی قسە دەکەن، دهۆک و زاخۆ بە شێوەزاری بادینی قسە دەکەن و لە ئەنجامی پچڕانی درێژخایەنی پەیوەندی کولتووری نێوان خەڵکی ئەو شارانە چەسپاندنی پەیوەندییە کولتووری و کۆمەڵایەتییەکانی نێوانیان قورستر کرد و بووە هۆکارێک بۆ تێنەگەیشتن لە زاراوە جیاوازەکانیان.
ئەم بۆشاییە زمانەوانییە تەنیا دەرئەنجامێکی سروشتی جیاوازییە جوگرافییەکان نەبوو، هەروەها بەهۆی سیاسەتی حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی عێراقەوە کە فێرکردنی زمانی کوردیان قەدەغە دەکرد و نەیان دەهێشت کورد پەرە بە دامەزراوەی پەروەردەیی خۆی بدات و هەروەها ژێرخانیان پشتگوێ خست، بەو پێیەی ڕێگاوبانەکان بە شێوەیەکی کاریگەر دروست نەکرابوون بۆ ئەوەی شارەکانی کوردستان بەیەکەوە ببەستنەوە و گەشت و گواستنەوەیان قورستر کرد.
هەروەها دۆخی سەختی ئابووری و سنووردارکردنی ئازادیی گەشتکردن، تێکەڵبوونی کۆمەڵایەتی نێوان خەڵکی پارێزگاکانی سنووردار کردووە، لە ئەنجامدا هەر شارێک بووە خاوەنی زاراوەی تایبەتی خۆی کە خەڵکی شارەکانی تر بە باشی لێی تێ ناگەن. ____________________________
کەواتە دۆخی کورد لە هەر چوارپارچەی کوردستان چۆنە؟
لە کاتێکدا ئەم درز و بۆشاییە لەناو کوردستانی عێراقدا هەیە، دۆخەکە زۆر ئاڵۆزترە کاتێک ناوچەکانی تر لەبەرچاو بگرین، بۆ نموونە کورد لە تورکیا بە شێوەزارێکی کورمانجی قسە دەکەن کە لە ژێر کاریگەری زمانی تورکیدایە، لە ئێراندا بە شێوەزاری تێکەڵاو لەگەڵ فارسی قسە دەکەن، لە کاتێکدا لە سوریا تێکەڵەیەکی زمانەوانی دەبینینەوە کە وشەی عەرەبی و فەرەنسی و کوردی لەخۆدەگرێت.
لە هەر بەشێکدا نەوەیەکی نوێی کورد گەورە بووە کە بە ئاسانی لە براکانیان لە بەشەکەی تر تێناگەن و تەنانەت هەندێک جار هەست بە ئێنتما بە کولتوورییەکەی ناکەن بەهۆی جیاوازییە کەڵەکەبووەکانەوە.
هەموو ئەمانەش درزێکی گەورەی کولتووری و کۆمەڵایەتی لە نێو خەڵکی کوردستاندا دروست کردووە، زۆرێک هەست بە نزیکتربوون لە کولتووری ئەو وڵاتە دەکەن کە تێیدا دەژین وەک لە برا کوردەکانیان لە بەشەکانی دیکەی وڵات.
چیرۆکێک لە دڵی ئازارەوە: چیرۆکی باپیرم
ڕەنگە نموونەی هەرە گێڕانەوەی ئەم واقیعە پڕ لە ئازارە، ئەو چیرۆکە کەسییە بێت کە لەناو بنەماڵەکەمدا هەڵیدەگرم، کە کورتەیەک لە گەورەیی ئەو کارەساتەی کورد بە هۆی دووبەرەکی و گۆشەگیرییەوە بەسەری بردووە.
باپیرم لە شاری وان لە باکوری کوردستان (تورکیا) لەدایکبووە، لە خێڵێکی گەورەی کورد، بەڵام بۆ ماوەیەکی زۆر چێژی لە تەمەنی منداڵی خۆی نەبینی، بەو پێیەی بەهۆی شەڕ و سیاسەتی ئاوارەیی زۆرەملێ کە کاریگەری لەسەر کوردەکانی ئەوێ هەبوو، خۆی و خێزانەکەی ناچاربوون لە تورکیا هەڵبێن.
تەمەنی تەنها شەش ساڵ بوو کە بە پێ لەگەڵ خێزانەکەی، بەناو چیا و دۆڵەکاندا، لە بارودۆخێکی سەختی برسێتی و سەرما و ماندوێتیدا، گەشتە تاڵەکەی دەستپێکرد، تا گەیشتنە شاری موسڵ لە کوردستانی عێراق.
لەم سەفەرەدا باپیرم هەردوو دایک و باوکی لەدەستدا، ئەو و سێ براکەی بە تەنیا مانەوە، منداڵی بچووک لە ژینگەیەکی نوێدا، بە شێوەزارێکی نوێ لەنێو کۆمەڵگەیەکی فرەنەتەوەیی: کورد و عەرەب و تورکمان، هەموو شتێک دەربارەی زێدی ڕەسەنیان لەبیرکرا، ناوی گوندەکە، ناونیشانی خێڵەکە، خزمەکانیان… هەموو شتێک.
ئەم دابڕانە نزیکەی سەد ساڵ بەردەوام بوو، بەڵێ سەدەیەکی تەواو لە دابڕانی زۆرەملێ بەهۆی ئەو سنوورانەی کە باکووری کوردستانیان لە بەشی باشووری جیاکردەوە، گەشتکردن مەحاڵ بوو، پەیوەندیش مەحاڵ بوو، تەنانەت پرسیارکردنیش.
بەڵام لەگەڵ پەرەسەندنی ئینتەرنێت و سۆشیال میدیا و ئاسانکاری ڕێژەیی گەشتکردن، دواجار توانیمان چەند ساڵێک لەمەوبەر خزمەکانمان لە وان بدۆزینەوە، شادبوونمان بە یەکتر بە شێوەیەکی کاریگەر و پڕ لە هەست و سۆز بوو، بەڵام هەستێکی قووڵی پەشیمانیشی هەڵگرتبوو بۆ ئەوەی لەدەستچووبوو، هەروەها پەیامێکی ڕوونیش بوو کە سنوورەکان نەک هەر لەڕووی جوگرافییەوە لێیان جیادەکردەوە، بەڵکو ڕۆحیشمان لێک جیاکردەوە.
واقیع لە گۆڕاندایە… و دەرفەتی نوێ بۆ لێک نزیکبوونەوە
بەڵام سەرەڕای هەموو ئەوانە ڕوویانداوە، واقیعی ئەمڕۆ هەلی ڕاستەقینەی لەخۆگرتووە بۆ ئەوەی کورد لەیەکتر نزیک بکاتەوە.
گواستنەوەی زەمینی و ئاسمانی پێشکەوتووتر بووە، هاتوچۆی نێوان شارەکانی کوردستان ئاسانتر بووە، پێشکەوتنی ئابووری بە تایبەتی لە کوردستانی عێراق لە دوای ساڵی ٢٠٠٣، ئاسۆی نوێی بۆ بازرگانی و جووڵە و پەیوەندی لە نێوان کورددا کردۆتەوە.
جگە لەوەش کەناڵە تەلەفزیۆنییە کوردییەکان، زانکۆکان، دامەزراوە پەروەردەییەکان دەستیان کردووە بە ڕۆڵێکی گرنگ لە بەرەوپێشبردنی ناسنامەیەکی هاوبەشی کورد و پێشوازیکردن لە خوێندکارانی ناوچە جیاجیاکانی وڵات، دروستکردنی ژینگەیەکی دەوڵەمەند و هەمەچەشنی پەروەردەیی و کولتووری.
ڕۆڵی گرنگی ئینتەرنێت و سۆشیال میدیا ناتوانرێت پشتگوێ بخرێت، بەو پێیەی لە هەموو شوێنێکدا بوونەتە ئامرازێکی کاریگەر بۆ ئەوەی کورد لە هەموو شوێنێک فێری زاراوە و مۆسیقا و کولتوور و کێشە و مێژوو و خەونەکانی بزانێت. ____________________________
چۆن پردێک لەو بۆشاییە دروست بکەین؟ هەنگاوی کردەیی بەرەو یەکڕیزی
لەسەر ئاستی تاکەکەسی:
• فێربوونی وشەی بنەڕەتی لە شێوەزارەکانی تری کوردی.
• تێگەیشتن و لێکۆڵینەوە لە کەلتوری گشتی کوردی لە ڕێگەی خوێندنەوە و مۆسیقا و فیلمەوە.
• پێکهێنانی پەیوەندی کۆمەڵایەتی و هاوسەرگیری و هاوبەشی لەگەڵ کوردانی ناوچەکانی تر.
• گرنگیدان بە بابەتی فرە زاراوەی کوردی بۆ تێگەیشتن لە کوردەکانی تر کە جیاوازن لە تۆ.
لەسەر ئاستی فەرمی و دامەزراوەیی:
• سازدانی فێستیڤاڵی ڕۆشنبیری کە کورد لە هەر چوار پارچە کۆبکاتەوە.
• دەستپێکردنی بەرنامەی پەروەردەیی تایبەت بە فێرکردنی شێوەزارە جیاوازەکانی کوردی.
• پشتگیریکردن لە بەرهەمهێنانی میدیایی کە چەندین زاراوە لە یەک بەرهەمدا کەڵک وەردەگرێت.
• کردنەوەی ئاڵوگۆڕی خوێندکاران لە نێوان زانکۆ جیاوازەکانی کوردستان.
• دروستکردنی ئەپڵیکەیشن و فەرهەنگ بۆ شێوەزارە جیاوازەکانی کوردی.
لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی:
• هاوکاری لەگەڵ یونسکۆ و ڕێکخراوە ڕۆشنبیرییەکان بۆ بەڵگەنامەکردنی شێوەزارە کوردیەکان.
• سوودمەندبوون لە پاڵپشتی وڵاتانی دۆست بۆ جێبەجێکردنی پڕۆژەی پەروەردەیی و ڕۆشنبیری.
• تێوەگلانی پێکهاتە کوردییەکان لە دەرەوەی وڵات بۆ پاڵپشتیکردنی ئەم پڕۆژەی یەکڕیزییە.____________________________
دەرەنجام: ئێمە تەنها یەکترمان هەیە… و شاخەکانمان
کورد بە سەدەیەک لە ستەم و ئاوارەیی و هەوڵی سڕینەوەدا تێپەڕیوە، بەڵام خۆڕاگر بووە، چونکە دەستیان بە زمان و ڕەگ و ڕیشە و یەکترەوە گرتووە، ئەمڕۆ سەرەڕای سنوورەکان و تەحەددیاتەکان، شاخەکان هێشتا دەمانپارێزن، ئێمەش هێشتا چانسی دروستکردنی داهاتوویەکی جیاوازمان هەیە.
پێویستە پەیوەندییەکانمان و زاراوەی خۆمان و کولتوورەکەمان و ناسنامەی هاوبەشمان بنیات بنێینەوە چارەنووسی ئێمە یەکە، تەنانەت ئەگەر سیاسەت دابەشمان بکات.
ئەگەر بە ڕێکەوتنێک دابەش بووین، با بە ئیرادە یەکبگرینەوە.
